173. Aarde
Beschrijving:
In een landschap, midden tussen twee groepen loofbomen staat een triomfwagen met daarin twee zittende vrouwenfiguren. Vooraan zit Ceres, de godin van de landbouw. Ze draagt haar attribuut de korenschoof over haar linkerschouder en heeft een kroon van korenaren op haar in de richting van de beschouwer gedraaide hoofd. Haar linkervoet steunt op een stapel korenaren. Rechtsachter haar zit de moedergodin Cybele, personificatie van het element Aarde, met op het hoofd haar attribuut, een kroon in de vorm van een muur met torens. Ze rust met haar linkervoet op een omgevallen mand, die als een hoorn des overvloeds is gevuld met vruchten en bladeren. De twee godinnen houden samen een wapenschild vast dat leunt op het been van Ceres. Op het schild een tweekoppige adelaar van zwart (met aureolen achter de koppen en erboven een kroon van 5 fleurons) met op de borst een wapenschild. Gevierendeeld: 1 en 3 in blauw drie schuinbalken van goud, 2 en 4 in goud een adelaar van zwart; het hartschild gevierendeeld: 1 en 3 in zilver een vierlobbig blad van rood, 2 en 4 in zilver drie schuinbalken van rood en gehouden door twee leeuwen. De triomfwagen is aan de achterzijde gedecoreerd met een reliëf van een soldaat en twee vrouwen - waarvan een met een lier - in klassieke gewaden en versierd met bloemslingers. Rechts liggen in de schaduw van het geboomte een beer, een leeuw, een leeuwin en een geit te rusten. Geheel links zijn de kop en voorpoten zichtbaar van een kameel. Op de grond aan diens voeten is een uitgebreid stilleven uitgestald van vruchten en groenten, onder andere druiven, selderij, asperges, paddestoelen en artisjokken, en tuingereedschappen, waaronder een snoeischaar en een hark. Tussen de bomen door is een vergezicht naar een landschap met zandgronden, bomenrijen, bosschages en een waterpartij op de achtergrond.
Rondom lopen boorden met guirlandes van vruchten en enkele bloemen en in het midden composities van tuingereedschappen, zoals spaden, schoppen, rieken, een hark, een snoeischaar en een zeis. In het midden van de zijboorden zijn rolwerkcartouches geplaatst met een monogram met de letters A.O.X. met daarboven een kroon met vijf fleurons. Midden in de bovenboord is hetzelfde monogram voorzien van een kroon met negen fleurons en gevat in twee gekruiste palmtakken, met rechts daarvan een liggende leeuw en links een tijger. In het midden van de benedenboord is een compositie van drie dierenkoppen: in het midden een hert frontaal gezien, rechts en profil een zwijn en links een neushoorn. In de vier hoeken bevinden zich ronde medaillons met emblemen: linksboven een met klimop begroeide obelisk of piramide, rechtsboven een wierookvat, rechtsonder een leeuw liggend voor hoge rotsen en linksonder een valk die een ooievaar aanvalt.
Cat. 173
wandtapijtweverij van Anoniem Brussels ca. 1700-1725 naar ontwerp van Charles Le Brun
Aarde, ca. 1700-1725
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv./cat.nr. MBT 51
Commentaar:
Dit wandtapijt heeft een allegorische voorstelling van Aarde, dat samen met Water, Vuur en Lucht de Vier Elementen vormt. De centrale figuur hierin is de godin Cybele, heerseres over de natuur en de personificatie van Aarde. Haar attribuut is een kroon in de vorm van een muur met torens en gebruikelijk rijdt ze in een door leeuwen getrokken triomfwagen.1 Ze wordt hier vergezeld door Ceres, de godin van de landbouw, speciaal van het graan, die de overvloed van de aarde belichaamt. Haar attributen zijn een kroon van korenaren, een korenschoof en een hoorn des overvloeds.2 Zij kan tevens de Zomer symboliseren in reeksen van de Vier Jaargetijden.3 De twee godinnen bevinden zich temidden van een reeks zaken die allemaal verwijzen naar de Aarde, zoals het land, de dieren die er leven en de vruchten die de bewerking ervan oplevert. Ook de prominent aanwezige kameel, gewoonlijk het attribuut van de personificatie van Azië, een van de Vier Werelddelen,4 zal hier zijn bedoeld als een voorbeeld van een exotisch dier.5 Daarbij hebben ook bijna alle elementen in de boorden van cat. 173, zoals de guirlandes van vruchten en bloemen, de tuingereedschappen, de dierenkoppen en de leeuw en de tijger, betrekking op het onderwerp van de hoofdvoorstelling, het element Aarde.
Aan de voorstelling van cat. 173 ligt een ontwerp ten grondslag dat in 1664 werd gemaakt door Charles Le Brun (1619-1690) voor de toen pas twee jaar bestaande Manufacture des Gobelins te Parijs, voor Aarde (La Terre) uit een reeks van vier wandtapijten met allegorische voorstellingen van de Elementen en vier bijbehorende entre-fenêtres met landschappelijke taferelen.6 De ontwerpen werden gemaakt op basis van een ingenieus politiek programma ter verheerlijking van de Franse koning Lodewijk XIV, dat was opgesteld door de Petite Académie. De allegorische betekenis die aan deze reeks werd gegeven, was dat Lodewijk XIV 'alle Elementen veranderde, die in de grootste wanorde verkeerden'.7
Er werden twee versies van de kartons voor deze Elementenreeks gemaakt, één voor gebruik op hautelisse getouwen, geschilderd door Baudouin Yvart (1611-1690) en één voor uitvoering in basselisse, geschilderd door vier gerenommeerde kunstenaars.8 Het basselisse karton van Aarde werd door Claude Audran (1639-1684) gemaakt. De kartons van de boorden werden geschilderd door Isaac Moillon (1614-1673), Delarque en Duhamel. De emblemen waren ontworpen door Jacques Bailly (1629/1634-1679).
De Elementen werden door Le Brun tegelijkertijd ontworpen met een reeks van vier wandtapijten met Seizoenen en vier daarbij horende entre-fenêtres.9 Deze twee afzonderlijke reeksen wandtapijten waren samenhangend in opzet en waren beide voorzien van boorden met emblemen, voorstellingen van historische gebeurtenissen en Latijnse inscripties. De Elementen en Seizoenen waren de eerste tapijtreeksen die door de Manufacture des Gobelins werden geweven.
In 1670 werd het boek Tapisseries du Roy: ou sont representez les quatre elemens et les quatre saisons de l'année over deze wandtapijten uitgegeven met gravures door Sébastien Le Clerc (1637-1714) en tekst door André Félibien.10 Een Duitse vertaling van dit boek verscheen in 1687 en een Nederlandse versie werd gepubliceerd in 1691-1710.
Door de Manufacture des Gobelins uitgevoerde exemplaren van Aarde bevinden zich onder meer in Florence, (afb. a) als onderdeel van een volledige reeks van vier wandtapijten met Elementen en vier bijbehorende entre-fenêtres, de eerste uitvoering van de reeks, die in 1669 door Lodewijk XIV werd geschonken aan de toekomstige groothertog Cosimo III11, in het Palazzo Reale in Napels, uitgevoerd op de werkplaats van Louis de La Tour, 1703-171212, in de Ecole de Médecine te Parijs13, en een uitvoering in basselisse door de werkplaats van Jean de la Croix, vóór 1714, van de Mobilier National in Parijs.14
Cat. 173 is geweven naar een karton dat weliswaar het ontwerp van Le Brun als uitgangspunt heeft genomen, maar daar op vele punten van afwijkt. Het gaat hier derhalve ook niet om een uitvoering door de Parijse Manufacture des Gobelins. Al vroeg werden wandtapijten van de reeks met Elementen naar Le Brun ook in andere productiecentra geweven. In Aubusson werd zelfs al in 1666 in opdracht van Lodewijk XIV een exemplaar van Aarde uitgevoerd, geweven met gouddraad, door Jacques Bertrand.15 In Londen werd door John Vanderbank vóór 1689 een reeks met Elementen naar Le Brun geweven. Deze bevindt zich nog in Boughton House (Northamptonshire), het huis van de opdrachtgever Ralph Montagu.16 Vanaf 1690 werd ook in Beauvais, onder de directie van Philippe Behagle, een reeks Elementen geweven, naar nieuwe kartons met vereenvoudigde voorstellingen en in spiegelbeeld van de Gobelinsversie. De reeks van Beauvais werd tevens voorzien van andere boorden, met de naam van het betreffende Element in de onderboord. Een voorbeeld van een dergelijke reeks, uitgevoerd rond 1684-1700, bevindt zich in het Palazzo Reale te Turijn.17
Cat. 173 zal, vooral gezien de stijl van de uitvoering, zijn geweven te Brussel omstreeks het eerste kwart van de achttiende eeuw. Over Brusselse uitvoeringen van de Elementen naar Le Brun is echter niets gedocumenteerd. Een indirecte aanwijzing geeft een document waaruit blijkt dat de Antwerpse firma Naulaerts in 1708 aanbiedt (op de vraag van een zekere meneer Stevens, mogelijk een tapijthandelaar uit Antwerpen) om de prenten van de reeks Vier tyden van het jaer naer de Bruyn te bekijken op de mogelijkheid of daar wandtapijten naar gemaakt kunnen worden. Aangezien de gravures naar de Seizoenen van Le Brun samen met de Elementen in het boek Tapisseries du Roi (1670) werden gepubliceerd, is er een mogelijkheid dat men ook daarmee aan de slag is gegaan.18 Het is echter niet bekend wat de uitkomst van het onderzoek was. De firma Naulaerts bezat in die tijd al wel zes kartons van de Geschiedenis van Alexander naar de ontwerpen van Charles Le Brun, in 1689 geschilderd naar prenten, door Peter Ykens met assistentie van Pieter Spierinckx voor de landschappen en Gaspar Peeter II (Jasper) Verbruggen voor de bloemen.19 Die reeks werd uitgevoerd door Hieronymus (Jeroen) Le Clerc in Brussel en in zeker één geval - in 1707-1709 - ook in samenwerking met de Brusselse werkplaats van Judocus de Vos, die eveneens kartons van die reeks in zijn bezit had.20 Naast de werkplaats van Hieronymus Le Clerc is die van Judocus de Vos gezien de hoge kwaliteit van het weefsel van cat. 173 ook een goede mogelijkheid voor de uitvoering van dit wandtapijt.21 De Vos was naar verluid vóór 1683 zelfs enige tijd werkzaam bij de Manufacture des Gobelins in Parijs.22 Daarnaast valt bijvoorbeeld nog te denken aan de belangrijke Brusselse werkplaats van Urbanus en Daniel Leyniers.
Het karton van cat. 173 zal zijn geschilderd naar voorbeeld van een prent. Voor de vervaardiging van het karton voor de figuren komen mogelijk Lodewijk van Schoor of Jan van Orley in aanmerking. Beide kunstenaars ontwierpen vele figuurvoorstellingen voor Brusselse wandtapijten. De gezichten van Cybele en Ceres op cat. 173 hebben daarbij nog de meeste verwantschap met de vrouwengezichten op verschillende tapijtontwerpen van Van Schoor, vaak met volle gezichten, met bijna dubbele kinnen, en golvende kapsels.23 Voorbeelden hiervan zijn de vrouwenfiguren van de reeksen met de Vier Werelddelen en de Geschiedenis van Amadis en Oriane.24 Ook nam Van Schoor vaker gravures van Franse kunstenaars als uitgangspunt voor zijn tapijtontwerpen.25 Zo baseerde Van Schoor zich zelfs sterk op de prent van Aarde naar Le Brun voor zijn ontwerp voor een wandtapijt met de Triomf van Bacchus.26 Hoewel hieruit blijkt dat Van Schoor beslist bekend was met de gravure van Aarde naar Le Brun, zijn op de Triomf van Bacchus echter juist de gezichten van de godheden in de triomfwagen weer heel anders opgevat dan die op cat. 173. Vooralsnog is daarom niet met zekerheid te zeggen wie de ontwerper was van het karton van cat. 173.
De voorstelling van cat. 173 is vereenvoudigd en in de details iets afwijkend ten opzichte van de Gobelinsversie, waarvan die in hautelisse uitvoering overigens wel in dezelfde richting is. Zo staat op het ontwerp van Le Brun nog een gebouw, een paleisachtig tuinpaviljoen, achter de kameel en bevindt zich een formele tuin op de achtergrond, die op cat. 173 vervangen is door een vrij wild, ongeordend gebied met zandgronden. Ook de jachthond met een hert en een das, die zich op de Gobelinsversie bevinden tussen de kameel en de triomfwagen (met een deels andere reliëfvoorstelling), zijn weggelaten bij cat. 173. Bovendien zijn op cat. 173 de gezichten van de godinnen anders van karakter dan op de oorspronkelijke versie, met minder klassieke trekken, weelderiger kapsels en bruin en donker haar in plaats van blond. Het ontwerp van Le Brun voor Aarde werd wel gekarakteriseerd als een classicistische en statische compositie.27 Voor cat. 173 geldt dit minder, door de veranderde gezichten van de vrouwenfiguren en vooral door het ontbreken van het classicistische tuinpaviljoen en de vervanging van de formele tuin door een ruig terrein.
De emblemen in de boorden van cat. 173 zijn allemaal ontworpen door Jacques Bailly voor de boorden van de reeksen met Elementen en Seizoenen naar Le Brun van de Manufacture des Gobelins, waarop ze echter ook nog waren voorzien van inscripties. Slechts één embleem hiervan hoorde oorspronkelijk ook bij Aarde. Dit is de rustende leeuw, die staat voor Moed.28 Een ander embleem, het wierookvat dat staat voor Vroomheid, hoort bij de boord van Vuur.29 De overige twee emblemen in de boorden van cat. 173 werden oorspronkelijk ontworpen voor Herfst.30 De met klimop begroeide obelisk of piramide, staat voor onbegrensdheid van geest en macht, en de valk met de ooievaar, voor voortvarendheid en kracht.31
De gekroonde monogrammen A.O.X. en het vorstelijke wapen met een hartschild op cat. 173, die vooralsnog niet zijn geïdentificeerd, wijzen op een uitvoering voor een specifieke opdrachtgever.32 De tweekoppige adelaar op het wapenschild wijst op een connectie met het Duitse Keizerrijk, waarvan dit het symbool is.
Het is niet duidelijk of cat. 173 werd vervaardigd als een zelfstandig wandtapijt, of dat het oorspronkelijk onderdeel was van een reeks met vier Elementen. Er zijn in ieder geval geen wandtapijten met voorstellingen van de elementen Water, Vuur of Lucht bekend die zijn voorzien van eendere boorden als van cat. 173, met daarin het monogram A.O.X.
Op een ander aan Brussel toe te schrijven exemplaar van Aarde, geweven naar hetzelfde karton als cat. 173 maar met deels andere boorden, houden Cybele en Ceres - met een andere haarkleur dan op cat. 173 - samen een hoorn des overvloeds (een attribuut van Ceres) vast in plaats van het wapenschild op cat. 173.33 Dat wandtapijt bevindt zich in het Rekenhof in Brussel, het voormalige Paleis van de Graaf van Vlaanderen, samen met drie bijbehorende wandtapijten uit de reeks Elementen naar Le Brun.34
Conditie:
Van een linnen voering voorzien door de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1956.
Afb. a
Aarde, wandtapijt uit reeks Elementen naar ontwerp van Charles Le Brun, Frankrijk, Parijs, Manufacture Royale des Gobelins, werkplaats van Henri Laurent, 1668. Palazzo Pitti, Florence, Depositi Arazzi Polo Museale Fiorentino.
Notes
1 Hall 1996, p. 71.
2 Idem, p. 62.
3 Zie bijvoorbeeld cat. 66-a, in de Ministerskamer van het Gebouw van de Tweede Kamer op het Binnenhof in Den Haag.
4 Hall 1996, p. 177. In de middeleeuwen was de kameel ook het attribuut van Gehoorzaamheid.
5 Een zeer vergelijkbare kameel als op cat. 173 werd later ook toegepast op het wandtapijt met Le Chameau of Le Cheval pommelé uit de Nouvelles Indes reeks naar François Desportes, uitgevoerd bij de Manufacture des Gobelins te Parijs in het atelier van Cozette, 1740-1741. Zie bijvoorbeeld de afbeelding in Joubert, Lefébure, Bertrand 1995, p. 219.
6 Fenaille 1903-1923, II, pp. 50-65; Knothe 2007. De entre-fenêtre horend bij het Element Aarde heeft een voorstelling van een parklandschap met een jonge vrouw zittend op een stoel die bloemen overhandigt aan een jongeman naast haar.
7 'Changé tous les Elements qui étoient dans une confusion horrible'. Citaat gegeven in Mayer Thurman, Brosens 2006, pp. 68, 70, 95, noot 51 en Brosens 2008, p. 251. Zie ook Brassat 1992, cat. 44, pp. 204-206.
8 Knothe 2007, p. 361.
9 Fenaille 1903-1923, II, pp. 69-83; Mayer Thurman, Brosens 2006; Brosens 2008, cat. 40A-B.
10 Dit boek was een herziene uitgave, met toevoegingen, van een eerste publicatie uit 1665. Brassat 1992, p. 204; Knothe 2007, pp. 362-363; Knothe 2010, pp. 352-359; Bremer-David 2015, pp. 22-24, 96-97. Voor de prent naar Aarde van Le Brun, door Sébastien Le Clerc, zie bijvoorbeeld Chevalier, Chevalier, Bertrand 1988, p. 64.
11 In Palazzo Pitti, Florence, Depositi Arazzi Polo Museale Fiorentino. Zie Chiarelli, Giusti, Meoni 2006, pp. 32-34; Knothe 2007.
12 Brosens 2004, p. 511, afb. 7.
13 Fenaille 1903-1923, II, afb. t.o. p. 54.
14 Inv. GMTT 62/2. Zie Bremer-David 2015, p. 23, afb. 21.
15 Chevalier, Chevalier, Bertrand 1988, p. 64.
16 Tegenwoordig bezit van de Duke of Buccleuch. Er wordt tevens een reeks Elementen door Vanderbank bewaard in Burghley House (Cambridgeshire). Zie Campbell 2007a, p. 500. Een andere in Londen (Mortlake of Soho) vervaardigde reeks bevond zich in 1938 in Osterley Park (Middlesex), in bezit van de Earl of Jersey. Zie Cat. tent. Londen 1938, p. 281, cat. 971 (Aarde).
17 Fenaille 1903-1923, II, p. 52; Göbel 1928, II, 2, afb. 218 (Aarde).
18 Zie Kalf 1988, p. 255, doc. 41, uit Denucé 1936, p. 362.
19 Kalf 1988, pp. 110, 255-256, doc. 42. Zie tevens Brosens 2004, pp. 95, 99; Bapasola 2005, p. 45.
20 Bapasola 2005, pp. 45-46.
21 De reeks Elementen naar Le Brun wordt echter niet vermeld in het overzicht van door De Vos uitgevoerde reeksen, dat wordt gegeven in Brosens 2002, pp. 62-70. Evenmin komt de reeks voor in een ongepubliceerde lijst met kartons van Judocus De Vos uit 1727. Met dank aan Koenraad Brosens voor de informatie. Over deze lijst, zie Brosens 2007b, pp. 477, 480.
22 Brosens 2002, p. 61.
23 Voor een karakterisering van de tapijtontwerpen door Van Schoor, zie ook De Meûter 2016, pp. 412-413.
24 Zie hiervoor verder bij cat. 152-a-d, in het stadhuis van Leeuwarden en cat. 27, van het Amsterdam Museum.
25 De Meûter 2016, p. 412.
26 Zie Brosens 2004, pp. 93, 519, afb. 15.
27 Idem, p. 86.
28 Grivel 1988, pp. 54-55, 63.
29 Idem, pp. 24-25, 27.
30 Fenaille 1903-1923, II, p. 72 en afb. t.o. p. 80.
31 Grivel 1988, pp. 86-87, 91, 95.
32 De letters van het monogram worden hier alfabetisch geordend omdat ze te verstrengeld zijn om de exacte volgorde te kunnen bepalen. Ongebruikelijk is overigens dat het hartschild van het wapen op cat. 173 schildhouders heeft.
33 Database KIK-IRPA, Brussel, objectnr. 20027505. Afm.: 400 x 560 cm.
34 Deze reeks is eigendom van ING België N.V., vroeger Bank van Brussel. Voor de exemplaren van Water, Vuur en Lucht hiervan, zie Database KIK-IRPA, Brussel, objectnrs. 20065108, 20027506, 20065107.