RKD STUDIES

De reeks Delftse wandtapijten met Landschapsverdures met dieren bevindt zich al vanaf 1665-1666 in het stadhuis van Nijmegen.¹ Het is niet bekend uit hoeveel wandtapijten deze 'kamer Tapijte Lantschappen', die in die jaren werd geleverd voor de Raadkamer op de eerste verdieping van het stadhuis, tegenwoordig Trêveszaal genoemd, oorspronkelijk bestond. De tapijten werden in 1838 van de wand genomen en jarenlang in kisten op zolder bewaard. In 1882 werden ze deels versneden om te kunnen passen rond ramen en deuren van een van de drie kleine kamers die in 1838 in de oude Raadkamer waren gecreëerd, de zogenaamde 'Leeskamer'.² Deze situatie zou blijven bestaan tot 1939, toen de tapijten voor restauratie van de wanden werden gehaald. Bij deze ingrijpende restauratie in de periode 1945-1965, door de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, zijn een aantal van de versneden stukken weer samengevoegd en deels gereconstrueerd, waarbij het totale aantal wandtapijten op dertien is gekomen.³ (afb. a) Ze kregen vervolgens ook allemaal namen, die men ontleende aan opvallende onderdelen van de voorstellingen.⁴ De wandtapijten van deze reeks zijn tegenwoordig voornamelijk verspreid over verschillende zalen in het historische gedeelte van het stadhuis, zoals de Schepenhal en de Trêveszaal.⁵ Enkele verdurefragmenten waren omstreeks 1882 gebruikt om stoelen mee te bekleden.⁶ Twee van deze stoelen bevinden zich in de burgemeesterkamer van het stadhuis, een derde stoel wordt bewaard in Museum het Valkhof in Nijmegen.

Betreffende de verwerving van deze wandtapijten met landschapsverdures zijn meerdere documenten overgeleverd. Zo namen de burgemeesters van Nijmegen op 28 december 1664 het besluit tot de aanschaf van wandtapijten voor de raadkamer voor 4-5 gulden per el: 'In deliberatie geleyt sijnde, is goetgevonden ende verstaen, dat (...) een behangsel van tapyten voor de raadtcamer alhier (...) tot 4 à 5 gulden d'el in Hollandt gecocht sal worden. Daertoe gecommitteert sijn die heeren burgemeesteren Heuckelom ende Goris.'⁷ Verder blijkt uit verschillende betalingsdocumenten uit de jaren 1665-1666 dat de wandtapijten werden geleverd door Bartholomeus van der Gucht.⁸ Deze zoon van Maximiliaan van der Gucht leidde toen, tot aan zijn overlijden in 1670, samen met zijn vader het Tapijthuis in Den Haag. In deze winkel werden in de periode 1665-1688 wandtapijten verhandeld die waren geweven in hun werkplaats te Delft. De wandtapijten voor het stadhuis van Nijmegen zullen dan ook te Delft zijn vervaardigd onder leiding van Maximiliaan van der Gucht. Bartholomeus verzorgde de zakelijke contacten en de betaling, die in meerdere etappes werd gedaan. De eerste betaling was op 23 maart 1665, de laatste dateert van bijna een jaar later, op 13 maart 1666.⁹ Van der Gucht ontving voor deze opdracht een totaalbedrag van f 2164,-.¹⁰

Er is helaas geen contract overgeleverd met een specificatie van het oorspronkelijke aantal, formaat, prijs of de voorstellingen van de wandtapijten door Van der Gucht voor de raadkamer van het Nijmeegse stadhuis.¹¹

Waarschijnlijk was het grootste gedeelte van de wandtapijten reeds in 1665 geleverd. Dit kan worden opgemaakt uit de beschrijving bij de eerste betaling voor de wandtapijten in maart 1665: 'op reeckeninge van geleverde tapyten op de raedtkamer alhier'. Op 5 augustus 1665 werd in het rekenboek van de stadswerkmeester, in de rubriek timmerman en houtzager een post genoteerd voor '150 groote klaviere tot de tapyten op de raatkamer'.¹² Dit moet een soort haken voor de bevestiging van de wandtapijten hebben betroffen, wat er op wijst dat er rond die tijd met het ophangen ervan was begonnen. Ook werden er in 1665 enkele betalingen gedaan voor het 'stofferen' (ophangen) van de 'tapyten op de raetcamer' door Jan van der Voort, 'cleermaecker uyt Den Haegh' en tevens voor het 'naeyen aen de tapyten' door ene Andries van Sambeeck en voor 'Lint en garen' ten behoeve daarvan.¹³

Er zijn geen aanwijzingen over de kunstenaar die de ontwerpen voor deze reeks Landschapsverdures met dieren maakte. Het lijkt er wel op dat er op het weefatelier werd geschoven met diverse elementen en er over een periode van omstreeks dertig jaar door Van der Gucht een groot aantal variaties op hetzelfde thema werd uitgevoerd.

In Nederland zijn nog verschillende verwante reeksen bewaard gebleven met Landschapsverdures met dieren door de werkplaats van Maximiliaan van der Gucht en zijn zonen te Delft: in het Bartholomeus Gasthuis te Utrecht (cat. 183-a-d) uit 1642-1644, in Kasteel Biljoen te Velp (cat. 192-a-c en cat. 192-e) uit omstreeks 1650-1675, het Slot Zuylen (cat. 167-a-d) uit omstreeks 1670 en het stadhuis van 's-Hertogenbosch uit 1679.¹⁴ Meerdere van deze tapijtreeksen vertonen identieke voorstellingen als bij cat. 161-a-m.¹⁵

Afb. a
Reconstructie van cat. 161-i tijdens de restauratie van 1961-1965.

Beschrijving:
Tegen de achtergrond van een boslandschap, met onregelmatig verspreid staande hoge loofbomen en enkele bloeiende planten op de voorgrond, zijn op elk van deze twee wandtapijten zes familiewapens, compleet met helmtekens en dekkleden, in een verticale rij geplaatst. Op cat. 161-a in de rechterhelft van de voorstelling en op cat. 161-b in de linkerhelft. Aan de onderzijde van de wapenschilden staan in zwarte letters de namen op witte banderollen. Op cat. 161-a: I. LEEU­WENS. CONSVL; W. V. HEUCKELOM. CONSVL; G. BEECKMAN. CONSVL; I. V. GENT; W. WATER; I. V. WELDEREN. Op cat. 161-b: I. V. LENNEP. CONSVL; I. GORIS. CONSVL; M. TEN. HOVE. CONSVL; P. SINGENDONCK; I. V. DEN. BERGH; I. BRUEL. Boven de wapens op cat. 161-a de inscriptie ANNO en op cat. 161-b 1665 in grote beige letters en cijfers.

Commentaar:
Verdeeld over twee smalle wandtapijten zijn de wapens van de magistraat, de raad van de burgemeesters en schepenen, van Nijmegen uit het jaar 1665 afgebeeld. De raad bestond toen uit 12 schepenen: Jacob Leeuwens, Willem van Heuckelom, Cornelis Beeckman, Johan van Gendt, Willem Water, Johan van Welderen, Johan van Lennep, Jacob Goris, Melchior ten Hove, Pontiaen Singendonck, Isaac van den Bergh en Johan Breul (Bruel). Twee hiervan waren de regerende burgemeesters - Leeuwens en Van Lennep - en vier waren oud-burgemeesters, ook ordinaris-burgemeesters of gewoon burgemeesters genoemd. Op de wandtapijten zijn al deze zes burgemeesters te herkennen aan het opschrift CONSVL achter de naam.

De leden van de Nijmeegse magistraat werden steeds voor één jaar benoemd op de keurdag, gewoonlijk was dat 2 januari.¹⁶ Van de raad uit 1665 had Willem van Heuckelom de meest indrukwekkende staat van dienst binnen de Nijmeegse magistraat.¹⁷ Hij was achttien keer burgemeester tussen 1637 en zijn overlijden in 1679. Beeckman, Ten Hove en Goris waren ook verschillende malen burgemeester. Jacob Leeuwens was het naast in 1665 ook nog in 1662, 1668 en 1671. Johan van Lennep was echter alleen in het jaar 1665 regerend burgemeester.

Gezien de positie van de wapens op de wandtapijten, onder elkaar geplaatst aan de rechterzijde van cat. 161-a, met daarboven ANNO, respectievelijk de linkerzijde van cat. 161-b, met daarboven 1665, lijkt een oorspronkelijke plaatsing aan weerszijden van een schoorsteen het meest aannemelijk.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem in 1952-1955, waarbij vergane delen in zijde, vooral in de wapens, werden gerestaureerd en de boompartijen van de buitenste benedenhoeken zijn gereconstrueerd en nieuw geweven.

Cat. 161-a-b
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met wapens van burgemeesters en schepenen van Nijmegen in 1665, 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T14

Beschrijving:
In een boslandschap is links een doorkijk naar een waterpartij en in de verte een kasteel. Geheel links, in de voorste boom, zit een buizerd op een tak. Aan de voet van die boom loopt een parmantige fantasievogel. Rechts daarvan staat een jachthond tussen het riet. Hij heeft een eend in zijn bek en kijkt achterom naar rechts waar tussen de bomen door de kop, hals en voorpoten zichtbaar zijn van een everzwijn, dat met vervaarlijk ontblote slagtanden op hem toe komt rennen. Op de voorgrond staan enkele bloeiende planten.

Commentaar:
De jachthond met de eend in zijn bek is vele malen op wandtapijten door Van der Gucht afgebeeld. Onder meer zijn er voorbeelden bekend op landschapsverdures in Kasteel Biljoen, Slot Zuylen en het stadhuis van 's-Hertogenbosch.¹⁸ Ook de buizerd is een vaker herhaald motief. Deze op een tak zittende vogel komt onder meer voor op landschapsverdures in het Bartholomeus Gasthuis in Utrecht (cat. 183-b) en het stadhuis van 's-Hertogenbosch (in spiegelbeeld).¹⁹ De buizerd en de fantasievogel links op de voorgrond komen ook samen voor op een wandtapijt in Slot Zuylen (cat. 167-c). Een zeer vergelijkbare fantasievogel figureert op een wandtapijt dat zich voorheen bevond in kasteel Soelen te Zoelen (bij Tiel).²⁰ Hetzelfde everzwijn komt eveneens voor op een wandtapijt behorend tot de reeks Landschapsverdures met dieren van Kasteel Biljoen (cat. 192-e).

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1950-1952.

Cat. 161-c
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met buizerd, 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T16

Beschrijving:
In een boslandschap, met links een doorkijk naar een slingerend riviertje en enkele gebouwen in de verte, staan centraal op de voorgrond twee witte bokken naast elkaar. Deze dieren staan beide gericht naar rechts, maar de bok rechts heeft zijn kop naar achteren gedraaid, in de richting van de andere bok. Hoog in de loofbomen zitten verschillende vogels. Op de voorgrond staan meerdere, meest bloeiende planten.

Commentaar:
De witte bok met de naar achteren gedraaide kop komt ook voor op landschapsverdures door Van der Gucht in Slot Zuylen en in Kasteel Biljoen (cat. 167-a en cat. 192-c).

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1950-1953. Hierbij is aan de linkerzijde een strook van 75 cm breed nieuw geweven en werd een uitsnijding voor een deur, rechts van de bokken en onder de boomkruin erboven, vastgezet.

Cat. 161-d
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met bokken, 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T17

Beschrijving:
In een boslandschap met hoge loofbomen is iets rechts van het midden een doorkijk naar een kerk in de verte. Op de takken van een grote boom links, en eveneens geheel rechts, zitten enkele vogels. Op de voorgrond staan verschillende grote bloeiende planten dicht opeen. In het midden is een waterpartij waarin twee witte zwanen zwemmen met de koppen naar elkaar gewend. Rechts daarvan, meer naar de achtergrond, is nog een tweede zwanenpaar zichtbaar.

Commentaar:
Dezelfde twee witte zwanenparen komen, in spiegelbeeld, eveneens voor op een landschapsverdure door Van der Gucht in Kasteel Biljoen (cat. 192-a). De voorste zwaan links komt, ook in spiegelbeeld, eveneens voor op de reeks landschapsverdures van de Mesdag Collectie in Den Haag (cat. 68-b).

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1951-1952. Hierbij is een uitsnijding voor een deur, links van de stam van de grote boom links en onder de kruin ervan, vastgezet en werd aan de linkerzijkant een strook van 35 cm breedte nieuw aangeweven.

Cat. 161-e
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met zwanen, 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T18

Beschrijving:
In een boslandschap met links en rechts bomenrijen is in het midden een doorkijk naar een heuvellandschap met een waterpartij en een kasteel met verschillende torens in de verte. Op de voorgrond, tussen grote planten, staat iets rechts van het midden een kemphaan, de kop naar links gedraaid. Zowel links als rechts in de boomkruinen staat een vogel op een tak. Middenboven in de lucht vliegt een vogel met uitgeslagen vleugels.

Commentaar:
Geen.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1952-1954. Hierbij zijn verschillende fragmenten weer aan elkaar gepast waarna er een reconstructie is gemaakt van de in te slechte staat verkerende of ontbrekende delen. Vervolgens zijn enkele nieuw geweven delen aangezet, links van omstreeks 35 cm, rechts van omstreeks 65 cm en aan de onderzijde van omstreeks 75 cm. Het karton voor de reconstructie van dit wandtapijt werd gemaakt door de schilder Rein Holtslag.

Cat. 161-f
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met kemphaan (het kasteel), 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T19

Beschrijving:
In een boslandschap is tussen de takken van de bomen in het midden een kleine doorkijk naar een villa in de verte. Vooraan, op een boomtak, zit een kleurige papegaai. Op de voorgrond bevindt zich een rij grote planten en een roofvogel die met uitgeslagen vleugels op een op de grond liggende kleine vogel staat en met zijn snavel naar diens kop pikt.

Commentaar:
Geen.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1951-1953. Hierbij zijn enkele lacunes links en rechts aangevuld met nieuw weefsel.

Beschrijving:
In een landschap met verspreide groepen loofbomen staat rechts op de voorgrond een arend met uitgeslagen vleugels die met een van zijn klauwen een haas in zijn nek grijpt. Links, op een aarden verhoging achter verschillende bloeiende planten, staat een kleinere vogel met een lange spitse snavel toe te kijken. Hoog in een van de bomen erboven zit een papegaai. Tussen de bomen, op het tweede plan, stroomt een riviertje en is iets rechts van het midden een doorkijk naar heuvels met een dorpje en verspreid een serie torens en enkele andere gebouwen in de verte.

Commentaar:
Geen.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1958-1961. Hierbij werd een zevental bij elkaar horende fragmenten gerestaureerd en opnieuw samengevoegd en de in te slechte staat verkerende en ontbrekende delen van het wandtapijt gereconstrueerd en nieuw geweven.

Beschrijving:
In een landschap met groepen hoge loofbomen is rechts een waterpartij waarin een grote eend, met de kop naar achteren gedraaid, samen met vijf jonge eendjes aan het zwemmen is. Erachter is een doorkijk naar beboste heuvels in de verte. Hoog in de lucht boven de boomkruinen vliegt een vogel. Op de voorgrond staat een rij bloeiende planten.

Commentaar:
De groep van de zwemmende eend met vijf jonge eendjes komt, in spiegelbeeld, eveneens voor op de reeks landschapsverdures van de Mesdag Collectie in Den Haag (cat. 68-c). De grote eend kijkt daar echter recht vooruit, terwijl ze op cat. 161-i de kop naar achteren heeft gedraaid.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1961-1965. Hierbij zijn verschillende fragmenten samengevoegd en ontbrekende delen van het wandtapijt gereconstrueerd en nieuw geweven.

Cat. 161-i
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met eenden, 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T22

Beschrijving:
In een dicht boslandschap zit centraal op een boomstomp een pauw met zijn kop naar rechts omgedraaid. Hierboven, op een boomtak, zit een ekster, kijkend naar links. Op de voorgrond groeien enkele bloeiende planten.

Commentaar:
Dezelfde pauw met lange staart en gedraaide kop is verschillende malen afgebeeld op landschapsverdures door Van der Gucht, zoals die in het Fries Museum in Leeuwarden (cat. 148-b), Slot Zuylen (cat. 167-d), voorheen (tot circa 1971) in kasteel Soelen te Zoelen²¹ en eveneens, maar in spiegelbeeld, in de Mesdag Collectie in Den Haag (cat. 68-b).

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1951-1953. Aan de bovenzijde is toen een strook nieuw aangeweven.

Beschrijving:
In een boslandschap, voor een hoge loofboom in het midden, bevinden zich twee honden. De hond links ligt met zijn kop en voorpoten richting de beschouwer, terwijl de hond rechts naar achteren en omhoog staat te kijken naar de vogels, waaronder een papegaai, die op de takken van de boom achter hen zitten.

Commentaar:
Er zijn geen andere landschapsverdures door Van der Gucht bekend met een koppel honden zoals voorgesteld op dit wandtapijt.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1951-1953. Hierbij zijn de linkerbenedenhoek, een strook rechts en een brede strook bovenaan nieuw geweven.

Beschrijving:
In een glooiend landschap met verspreide boomgroepen is op de voorgrond, tussen verschillende grote planten, een vos bezig naar rechts te rennen, zijn kop met geopende bek half naar links achter zich gewend. Achter de vos, op een afgebroken boomstronk, zit een vogel die eveneens zijn kop naar links heeft gedraaid.

Commentaar:
Dit tapijt was oorspronkelijk waarschijnlijk een fragment van een groter wandtapijt. Bij de restauratie is het deels gereconstrueerd en tot een zelfstandig wandtapijt gemaakt.

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1953-1959; het bovengedeelte is daarbij gereconstrueerd en nieuw geweven.

Cat. 161-l
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met vos, 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T25

Beschrijving:
In een heuvelachtig landschap met verspreide loofbomen rent op de voorgrond tussen verschillende grote planten een konijn naar rechts.

Commentaar:
Evenals cat. 161-l was dit tapijt waarschijnlijk oorspronkelijk een fragment van een groter wandtapijt, dat vervolgens bij de restauratie deels gereconstrueerd is en tot een zelfstandig wandtapijt werd gemaakt. Het kreeg tijdens en na de restauratie de naam 'Het konijn'.

Op verschillende landschapsverdures door Maximiliaan van der Gucht komt een rennende haas voor die zeer vergelijkbaar is aan het konijn van cat. 161-m, maar voorzien is van iets langere poten en oren. Waarschijnlijk zal het daarom in Nijmegen oorspronkelijk eveneens een haas hebben betroffen, die tijdens het intensieve restauratieproces enigszins is aangepast en nu iets meer lijkt op een konijn, dat kleiner is dan een haas, met kortere poten en oren, maar er verder niet veel van verschilt. De rennende haas komt voor op een van de wandtapijten in Slot Zuylen (cat. 167-b) en is ook, in spiegelbeeld, afgebeeld op twee wandtapijten van het stadhuis in 's-Hertogenbosch²² en op een van de landschapsverdures van Kasteel Biljoen (cat. 192-b).

Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel in Haarlem, 1953-1955, waarbij het bovengedeelte werd gereconstrueerd en nieuw geweven.

Cat. 161-m
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem 1665
Landschapsverdure met konijn (of haas), 1665
Nijmegen, Stadhuis Nijmegen, inv./cat.nr. Inv. T26