RKD STUDIES

Beschrijving:
Een reeks boslandschappen met waterpartijen, verschillende inheemse dieren en vogels en doorkijkjes naar gebouwen in de verte is verdeeld over tien wandpanelen van zeer uiteenlopende breedte. Vanaf het paneel rechts van de raamwand zijn hierop, met de klok mee, voorgesteld:

Cat. 68-a: een landschap met tussen hoge loofbomen een doorkijk naar een met riet omzoomd slingerend riviertje, aan de oever waarvan een hengelaar zit met een hoed op zijn hoofd en naast zich een kruik. Op de achtergrond is tussen de bomen een kerk met torenspits zichtbaar. Op de voorgrond staan enkele grote planten, waarbij irissen in knop en in bloei. Op een bijna kale tak, iets boven het midden, zit een grote roofvogel, een buizerd, die naar rechts kijkt.

Cat. 68-b: een groot boslandschap met loofbomen en rechts twee zwemmende zwanen in een meertje. Rechts is een doorkijk naar een ommuurde stad met meerdere torens in de verte. In het midden, kijkend naar links, zit een pauw met een lange staart op een kale, afgebroken tak. In de boomkruinen zitten linksboven twee tortelende duiven en in het midden een hopvogel. Op de voorgrond staan vele verschillende, meest bloeiende, planten.

Cat. 68-c: een plas of een meertje waarin een volwassen eend en vijf jonge eendjes zwemmen. Rechts staan enkele hoge loofbomen en boven links op een tak zit een vogel met een rood kopje. Op de achtergrond is tussen de bomen in de verte een toren zichtbaar. Op de voorgrond staan meerdere planten met rode bloemen.

Cat. 68-d: een hoge boom met volle bladertakken en op de voorgrond enkele planten. Links over de gehele hoogte loopt een naad, naar boven toe iets schuin aflopend, waar de voorstelling niet helemaal aansluit.

Cat. 68-e: een bos met dicht op elkaar staande loofbomen, met op de voorgrond rode schermbloemen, rechts een liggende bok of geit met lange horens en iets links daarboven een eekhoorn zittend in een boom. Langs het dichte bladerdak vliegen twee duiven.

Cat. 68-f: een bos met dicht opeen staande loofbomen met links op de voorgrond een wit met bruin gevlekte hond, die met zijn kop naar links gericht ligt tussen enkele grote planten, zoals een rode papaver in knop. Boven in een boom zit een kleine rode vogel op een tak en rechts daarvan een grote, aanziende buizerd. Links tussen de bladertakken komt een ander vogeltje aangevlogen. Over de gehele hoogte van dit wandtapijt loopt links een naad na circa 12 cm, de voorstelling sluit daar niet aan; ook meer naar rechts loopt vanaf de onderrand een verticale naad - ook door voorpoot en bovenlijf van de hond - tot iets boven het midden, bij de punt van het kale horizontale takje, waarvandaan een horizontale naad loopt - onderlangs het vogeltje en de buizerd - naar de rechterzijkant van het tapijt, hier in beide gevallen wel goed aansluitend, van een vroegere deuropening.

Cat. 68-g: een hoge boom met enkele volle bladertakken staat in het midden, links op de achtergrond zijn de stammen van twee andere bomen zichtbaar en op de voorgrond groeit een plant met kleine blaadjes en rood-witte bessen.

Cat. 68-h: een dicht begroeid loofbos met rechts een met riet begroeide waterkant. In het midden zit een vogel met een grote kromme snavel (een toekan?) op een tak, daarboven vliegt een hop naar rechts. Op de voorgrond staan enkele grote planten, waaronder een bloeiende iris.

Cat. 68-i: een groot bos met in het midden een doorkijkje naar een meertje met daarover een laag bruggetje en in de verte, verspreid over verschillende heuvels achter elkaar, drie kastelen met diverse torens. Hoog in de lucht vliegt tussen de bomen een vogel met uitgespreide vleugels. Vooraan, in het midden, staan een geit die haar jong zoogt en links daarvan een schaap met de koppen naar elkaar gericht. Meer naar rechts staat een gekuifde eend op een boomstronk. Schuin boven het schaap staat een vogeltje met een rode kop op een dunne tak en uiterst links daarboven maakt een vogel een nest tussen de bladertakken. Rechtsboven zit een kleine vogel op een tak en vliegt een witte duif. Op de voorgrond staan verschillende planten, waaronder links twee bloeiende irissen en rechts een rode klaproos. Geheel rechts, in het midden, staat een hert, waarvan alleen de kop en de voorpoten zijn te zien vanwege de afsnijding van de tapijtrand.

Cat. 68-j: twee loofbomen met ervoor tussen rietplanten twee ooievaars, die in het water staan, een met een poot opgetild.

Commentaar:
In de Gobelinzaal op de begane grond van De Mesdag Collectie bevindt zich een reeks zeventiende-eeuwse wandtapijten met boslandschappen met inheemse dieren en vogels (op één mogelijk exotische vogel met een grote kromme snavel na). In totaal zijn er tien wandvakken bedekt op drie van de vier wanden van deze ruimte: twee grote op de zijwanden, twee kleinere op de kopse wand en zes smalle aan weerszijden van de grote wandtapijten op de zijwanden, en naast de deuren. Het betreft een reeks bij elkaar horende wandtapijten. Allemaal zijn ze echter wel aan de zijkanten afgesneden. De tapijten van de smallere wandvakken maakten oorspronkelijk ook deel uit van meerdere bredere wandtapijten, waarvan de verschillende onderdelen nu in willekeurige volgorde op de wanden zijn geplaatst. Zo vormen cat. 68-h, cat. 68-a en cat. 68-e van links naar rechts een doorgaande voorstelling. Hetzelfde geldt voor cat. 68-j en cat. 68-c, vrijwel zeker rechts aangevuld met cat. 68-g (doch met een ontbrekende smalle strip).

Volgens een potloodnotitie die in 1996 werd aangetroffen op een van de wanden achter de wandtapijten, werden deze hier geïnstalleerd in januari 1887.¹ Het Museum Mesdag zou later dat jaar, in oktober 1887 worden geopend, direct naast het woonhuis van het schildersechtpaar Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) en Sientje Mesdag-van Houten (1834-1909) aan de Laan van Meerdervoort.²

Naast zijn verzameling eigentijdse meesters kocht Mesdag, als groot bewonderaar van de zestiende en zeventiende eeuw, tevens oude Hollandse schilderijen en antieke meubelen en wandtapijten. Ook voor oosterse kunstnijverheid had hij grote belangstelling, zoals voor de twee grote Japanse bronzen kraanvogels, die nu weer - zoals in Mesdags tijd - een prominente plaats hebben in de Gobelinzaal. Zijn vele aankopen van losse wandtapijten waren echter verspreid over woonhuis en atelier. Bij zijn overlijden in 1915 kreeg de Nederlandse Staat weliswaar het recht het woonhuis met de inrichting te kopen, maar daar is men vanwege de politieke situatie niet op ingegaan, zodat de inboedel, met daaronder vele wandtapijten, op veilingen te gelde is gemaakt. De tapijtkamer die in 1887 werd ingericht in zijn museum, dat Mesdag al voor zijn dood aan de Staat der Nederlanden had geschonken, was een van de weinige die als onderdeel van het museum deze dans is ontsprongen.³

Over de verwerving en herkomst van de wandtapijten zijn geen gegevens bekend. Hendrik Willem Mesdag hield helaas geen aankoopboek bij van zijn aanwinsten.⁴ Het is echter waarschijnlijk dat cat. 68-a-j afkomstig zijn van de borg Hanckema te Zuidhorn in de provincie Groningen, die werd afgebroken in 1877.⁵ In de gobelinzaal van de Hanckemaborg bevond zich een reeks zeventiende-eeuwse landschapsverdures met dieren, die waren voorzien van het ingeweven jaartal 1676 en de wapens van Derck Jacob Clant (1638-1700), lid van de Gedeputeerde Staten van Groningen en van de Staten-Generaal, die vanaf 1675 eigenaar was van de borg, en van zijn overleden echtgenote Margareta Josina Ripperda (1640-1670). Hiervan zijn geen foto's, afbeeldingen of eigentijdse beschrijvingen overgeleverd, maar wel een beschrijving uit 1924 naar aanleiding van herinneringen van de laatste bewoners van de Hanckemaborg: 'De z.g. "zaal" was bekleed met groote, gave gobelins en aan de oostzijde voorzien van een groote schouw rustend op 2 roodmarmeren zuilen. Boven de schouw bevonden zich de wapens Clant en Ripperda en het jaartal 1676 in het gobelin bekleedsel geweven. (…) De gobelins, wier hoofdkleur groen was, stelden een bosch voor met vijver, zwanen, eenden en een hond. In de boomen met bruine stammen zaten uitheemsche vogels, vuurrood of papegaaigroen.'⁶ Deze beschrijving komt voor een groot deel frappant overeen met cat. 68-a-j, waar ook een bos, een vijver, zwanen, eenden en een hond op voorkomen, maar hoewel de vogels erop vaak wel kleurig zijn, ook in rood en groen, betreft het nagenoeg alleen inheemse vogels en geen 'uitheemsche' of exotische. Aangezien Mesdags oudere broer, de schilder Taco Mesdag (1829-1902), een monumentale schouw verwierf uit een andere kamer van de Hanckemaborg - die na zijn overlijden door zijn weduwe Geesje Mesdag-van Calcar (1850-1936), samen met een omvangrijke schilderijencollectie, aan het Groninger Museum zou worden geschonken - zou de uit Groningen afkomstige Hendrik Willem Mesdag heel goed ook rond de afbraak van de borg in 1877 de wandtapijten ervan kunnen hebben gekocht.⁷ De exotische vogels komen wel voor op een landschapsverdure met een pauw, waarop ook twee papegaaien voorkomen, dat in 1932 werd geschonken aan het Groninger Museum door de kunstenares Barbara van Houten, een nichtje van het echtpaar Mesdag.⁸ Op foto's van het atelier van haar tante Sientje Mesdag-van Houten uit omstreeks 1904 is dit wandtapijt te zien tegen een van de wanden. Het is daarom zeer aannemelijk dat dit wandtapijt oorspronkelijk deel uitmaakte van dezelfde reeks als cat. 68-a-i, en zo samen tot de reeks van de Hanckemaborg zullen hebben behoord.

De wandtapijten in de Gobelinzaal van De Mesdag Collectie zijn niet gesigneerd of van andere inscripties voorzien en ook zijn er geen documenten omtrent de opdracht ervoor bekend. Vanwege de overeenkomsten met verschillende reeksen landschapsverdures waarvan gedocumenteerd is dat ze werden geleverd door de werkplaats van Maximiliaan van der Gucht en zijn zonen in Delft, zoals het Bartholomeus Gasthuis in Utrecht (cat. 183-a-d) in 1642-1645 (ook gesigneerd) en het stadhuis van Nijmegen (cat. 162-a-m) in 1665-1666 zal deze reeks aan dezelfde Delftse werkplaats kunnen worden toegeschreven. Ook zijn er enkele andere verwante reeksen die eveneens aan Van der Gucht worden toegeschreven, zoals van Slot Zuylen (cat. 167-a-d), uit circa 1670. Sommige van de overeenkomende elementen, zoals planten en dieren, zijn in dezelfde richting als op cat. 68-a-i, andere in spiegelbeeld. Zo is de zogende geit op cat. 68-i als bij Slot Zuylen; de jachthond op cat. 68-f is in spiegelbeeld als bij het Bartholomeus Gasthuis en Slot Zuylen; de pauw op cat. 68-b is in spiegelbeeld als bij Slot Zuylen en het stadhuis van Nijmegen; de zwaan rechts op cat. 68-b is als de zwaan links in spiegelbeeld van het stadhuis van Nijmegen en ook de groep eenden van Nijmegen is in spiegelbeeld van die op cat. 68-c. De reden hiervoor is niet geheel duidelijk. In het geval alle elementen in spiegelbeeld waren, zou gedacht kunnen worden aan een kopie van een wandtapijt, zonder dat men beschikte over de oorspronkelijke kartons.⁹ Nu er elementen in verschillende richtingen voorkomen, kan het ook zijn dat men bepaalde kartononderdelen zo nodig omgekeerd gebruikte.

Cat. 68
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Reeks landschapsverdures met dieren, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-a
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, eerste onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-b
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, tweede onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-c
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, derde onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-d
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, vierde onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-e
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, vijfde onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-f
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, zesde onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-g
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Landschapsverdure met dieren, zevende onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Cat. 68-h
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1675
Reeks landschapsverdures met dieren, achtste onderdeel, ca. 1675
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0408-1A/1C/2A-E/3B-D

Conditie:
Conservering door Andelos Textielrestauratie in Amsterdam, 1996; reiniging, vervanging van de steunvoering, bevestiging van klittenband bij de gehele reeks en restauratie van cat. 68-f en cat. 68-g door ICAT, Cruquius, 2009-2011.