RKD STUDIES

Op deze wandtapijten zijn twee episodes afgebeeld uit de door de eeuwen heen tot de verbeelding sprekende en met vele legenden omgeven liefdesgeschiedenis van de Egyptische koningin Cleopatra (69-30 v.Chr.) en de Romeinse veldheer Marcus Antonius (83-30 v.Chr.).

Ze zullen in de eerste helft van de achttiende eeuw zijn geweven door de werkplaats van Alexander Baert, of die van zijn weduwe, te Amsterdam, daar de boorden van cat. 42-a-b zeer vergelijkbaar zijn aan die van een wandtapijt uit de Geschiedenis van Perseus en Andromeda dat is voorzien van de signatuur A. Baert en het stadsmerk van Amsterdam in het Landesmuseum te Kassel.¹ Ook komen er verschillende elementen uit de voorstellingen terug in de reeks landschapsverdures met allegorische voorstellingen voor de weesmeesterenkamer van het stadhuis in Enkhuizen die in 1710 door Alexander Baert werd geleverd.²

De figuren op cat. 42-a-b zijn waarschijnlijk toe te schrijven aan het werk van Lodewijk van Schoor. Vooral in het type vrouwenfiguren, de kleding, de rijke stoffen en draperieën en de groepering van de figuren zijn ze vergelijkbaar met zijn bekende werk, dat ook herhaalde malen werd uitgevoerd door Alexander Baert, diens weduwe en zonen, zoals de reeks met Vier Werelddelen in het stadhuis van Leeuwarden.³

Een wandtapijt met de Dood van Cleopatra in Kunstmuseum Den Haag behoort waarschijnlijk tot dezelfde reeks als cat. 42-a-b.⁴ Hoewel de boorden van dat tapijt ontbreken, bezit het nog resten van een zelfde binnenste ornamentboord als die van cat. 42-a-b. Dat wandtapijt is geïnspireerd op een voorstelling in een Brusselse wandtapijtreeks met de Geschiedenis van Marcus Antonius en Cleopatra waarvan de ontwerpen kunnen worden toegeschreven aan de Franse schilder Charles Poërson (circa 1609-1667).⁵ De voorstellingen van cat. 42-a-b gaan echter geen van beide terug op de ontwerpen van Poërson uit het midden van de zeventiende eeuw.⁶

Het is niet bekend of er buiten de genoemde drie nog andere voorstellingen bij deze reeks hoorden, en zo ja, hoeveel en welke dat dan waren.

Volgens een vermelding in 1893 en een foto uit omstreeks 1930 bevonden cat. 42-a-b zich toen reeds op Paleis Het Loo, doch in een andere ruimte dan tegenwoordig, namelijk in de slaapkamer van Mary II (Stuart).⁷ De herkomst van deze twee wandtapijten voorafgaand aan de aankoop door koningin Emma (1858-1934) is echter niet bekend.⁸

Beschrijving:
Centraal in de voorstelling vaart een fraai versierd schip met daarop Cleopatra, gezeten voor de draperieën van een paviljoen. De Egyptische vorstin is omringd door haar hofhouding en musicerende en dansende vrouwen. De zeilen van het schip zijn opgebonden en roeiers, waarvan twee met lauwerkransen op het hoofd, roeien het naar de wal. Het schip koerst in de richting van de oever rechts op de achtergrond, waar Marcus Antonius te paard, omringd door soldaten, zich bevindt voor de bogen van een stadspoort. Links in de verte vaart een schip met op de boeg een portretmedaillon en een grote vlag met daarop een draak. Erachter is nog een rotsachtig eiland zichtbaar. Op de voorgrond links en rechts staan bomen. Hoog in de lucht vliegen twee vogels.

Rondom lopen boorden met op een beige ondergrond doorlopende bloemslingers, die in de bovenhoeken met een strik zijn samen gebonden, en aan de binnenzijde een smalle ornamentboord met een kabelmotief.

Commentaar:
Op dit wandtapijt is de aankomst voorgesteld van Cleopatra's schip te Tarsus voor haar ontmoeting met Marcus Antonius in 41 v.Chr., zoals die gedetailleerd werd beschreven door de Griekse geschiedschrijver Plutarchus in Vitae Parallelae (Parallelle Levens), 'Leven van Antonius', 26: 1-4.⁹ Nadat Marcus Antonius haar in zijn functie als bewindhebber van het Oostelijke Romeinse Rijk had gevraagd om hem te ontmoeten bij Tarsus, voer Cleopatra volgens Plutarchus op zeer theatrale wijze de rivier de Cydnus op in een prachtig versierd schip, waarop ze vervolgens samen zouden dineren.

De figuur van Cleopatra op cat. 42-a en ook van de staande vrouw rechts van haar worden herhaald - zij het met variaties - in de wandtapijten van de weesmeesterenkamer van het stadhuis te Enkhuizen, vervaardigd door Alexander Baert in 1710.¹⁰

Conditie:
Goed. De reeks werd gerestaureerd bij De Wit, Koninklijke Manufactuur van Wandtapijten N.V., te Mechelen in 1998.

Cat. 42-a
wandtapijtweverij van Alexander Baert (I) en wandtapijtweverij van Weduwe Alexander Baert en soonen naar ontwerp van Ludovicus van Schoor
De aankomst van Cleopatra's schip te Tarsus, ca. 1700-1750
Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum, inv./cat.nr. Inv. L308

Beschrijving:
In een paleistuin zit links op de voorgrond, onder een tussen de bomen gespannen blauwe draperie, een gezelschap van drie personen aan een gedekte tafel. Het witte tafelkleed, waarop centraal een schotel met spijzen staat, heeft opvallende neerhangende kwasten. Voor de tafel zit links Cleopatra op een zetel met sierlijk gebogen poten. Zij pakt met de duim en wijsvinger van haar rechterhand haar paarlen oorhanger vast en wijst met haar linkerhand naar Marcus Antonius die rechts van haar zit, met een lauwerkrans op het hoofd en achter hem een geknielde bediende die de sleep van zijn mantel vasthoudt. Iets meer naar rechts houden twee van zijn soldaten de wacht. Vanuit het portaal links dragen verschillende mannelijke en vrouwelijke bedienden voedsel aan. Een geknielde vrouw op de voorgrond links schenkt wijn in. Geheel rechts op de voorgrond liggen trossen druiven, een pompoen en enkele andere vruchten aan de voet van een boom. In het midden is een doorkijk naar een slingerende rivier op de achtergrond met een rotsachtig gebergte in het verschiet.

Voor de beschrijving van de boorden zie bij cat. 42-a.

Commentaar:
Op dit wandtapijt is een scène voorgesteld uit het verhaal van Cleopatra's banket, dat voor het eerst werd verteld door de Romeinse schrijver Plinius (23-79) in zijn Naturalis historia.¹¹ Toen Marcus Antonius zijn verbazing liet blijken over de grote rijkdom van het feestmaal waarvoor Cleopatra hem had uitgenodigd, reageerde Cleopatra hierop door een van haar kostbare paarlen oorhangers in haar wijnglas te gooien. Op cat. 42-b is het moment afgebeeld waarop ze de parel aan haar oor losmaakt. Om blijk te geven van haar onverschilligheid voor rijkdom zou Cleopatra de wijn met de daarin opgeloste parel vervolgens opdrinken.

De voorstelling van cat. 42-b is anders dan de versie van Cleopatra's banket naar ontwerp van Charles Poërson uit het midden van de zeventiende eeuw, waarop de afgebeelde figuren veel meer beweging suggereren.¹²

De figuur van Cleopatra op haar zetel wordt, op de houding van de rechterarm na, letterlijk herhaald in een van de wandtapijten van de weesmeesterenkamer van het stadhuis te Enkhuizen, vervaardigd door Alexander Baert in 1710.¹³ Ook het vruchtenstilleven rechts komt letterlijk zo voor op een van de andere wandtapijten van de reeks in Enkhuizen.¹⁴

Conditie:
Met aan de rechter- en bovenzijde van de zittende figuur van Marcus Antonius een verticale lijn met aansluitend een horizontale lijn van een, nu weer vastgezette, uitsnede voor een deur. Zie verder bij cat. 42-a.

Cat. 42-b
wandtapijtweverij van Alexander Baert (I) en wandtapijtweverij van Weduwe Alexander Baert en soonen naar ontwerp van Ludovicus van Schoor
Cleopatra's banket, ca. 1700-1750
Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum, inv./cat.nr. Inv. L309