RKD STUDIES

Beschrijving:
In het midden, op een weg of open plek in een landschap staat Octavia, gekleed in een geel gewaad dat is bezet met edelstenen. Met uitgestrekte armen houdt zij de paarden tegen van twee legeraanvoerders te paard die aan weerszijden van haar met getrokken zwaarden staan: links keizer Augustus, het hoofd getooid met een lauwerkrans, en rechts de gehelmde Marcus Antonius. Beiden zijn vergezeld van (deels zichtbare) soldaten te paard. Een soldaat links blaast op een jachthoorn met een uiteinde in de vorm van een vogelkop. Rechts blaast een soldaat op zijn trompet; onder hem is nog een tweede trompet te zien in de hand van een verder niet zichtbare ruiter. In het midden, tussen de benen van het paard van Marcus Antonius, zijn enkele bomen op de achtergrond zichtbaar en boven het hoofd van Octavia de kruin van een hoge loofboom.

Het wandtapijt is aan de zijkanten en aan de bovenkant voorzien van brede boorden met een donkerbruin fond, waarvan aan de binnenzijde de vormen de centrale voorstelling in steken. In de zijboorden is onderaan een adelaar gezeten op bloemen en vruchten, daarboven een soort piedestal rustend op een schelpmotief. Hierop staan op een bol vrouwenfiguren, omgeven door bloemguirlandes en wapens: links de Vrede, met een toorts en olijftak, rechts Victoria met vleugels en een vaandel; erboven standaards met links in Latijn het opschrift PAX AVG (de vrede van Augustus) en rechts VIC AVG (de victorie van Augustus), en bovenaan een in een krans gezeten adelaar. De bovenboord heeft aan weerszijden van een lege cartouche guirlandes van bloemen en vruchten waarop links en rechts adelaars zitten. Er is geen onderboord.

Commentaar:
Dit wandtapijt maakt sinds 2002 geen deel meer uit van de collectie van Museum Prinsenhof Delft. Het werd in het verleden abusievelijk beschouwd als onderdeel van een reeks met de Geschiedenis van Scipio door de werkplaats van François Spiering te Delft.¹ Het behoort daarentegen tot een in Antwerpen vervaardigde serie van in elk geval acht wandtapijten met Het Leven van Caesar Augustus waarop scènes zijn voorgesteld uit de geschiedenis van de eerste Romeinse keizer, Augustus (63 v.Chr.-14 n.Chr.).² Veel van de op deze wandtapijten afgebeelde gebeurtenissen zijn echter niet historisch en worden evenmin genoemd door Suetonius in zijn levensbeschrijving van Augustus in Keizers van Rome.³ Zo is ook de directe bron voor de voorstelling van cat. 60, waarschijnlijk de tweede in de reeks, nog niet achterhaald. De scène werd in 1669 aldus omschreven: 'Batalie, de verschillen tuschen Cesar Augustus en Marcus Antonio, daer Octavia de vrindtschap maeckt'.⁴ Aan de hand hiervan is de centrale vrouwenfiguur, die voorheen wel beschouwd werd als Roma (de personificatie van de stad Rome), te identificeren als Octavia, de zuster van keizer Augustus en de echtgenote van Marcus Antonius, die later zou worden verstoten voor Cleopatra. Waarschijnlijk is op het wandtapijt een van de vele verzoeningspogingen tussen Augustus en Marcus Antonius verbeeld die werden gedaan tijdens hun langdurige machtsstrijd na het overlijden van Julius Caesar.

De reeks met Het Leven van Caesar Augustus werd meerdere malen, in elk geval in 1669 en 1670, geleverd door de werkplaats van Jan Francisco Cornelissen uit Antwerpen.⁵ In de correspondentie betreffende deze leveranties met de Antwerpse kunsthandelsfirma Forchoudt werd de reeks door Cornelissen aangeduid als Historie van Cesar Augustus en als Cesar Augustus, Romensche (sic) historie. Tegelijkertijd leverde hij toen een reeks met de Geschiedenis van Numa Pompilius, waarvan exemplaren bekend zijn die zijn voorzien van boorden van hetzelfde type als van cat. 60.⁶ In 1669 gaf Jan Francisco Cornelissen omschrijvingen van acht voorstellingen van Het Leven van Caesar Augustus. Naast de reeds geciteerde omschrijving van de voorstelling van cat. 60 zijn dit: 'De Triumphe van Tiberius met syne officieren, toegheygent aen Cesar Augustus', 'daer Cesar Augustus sacreficie doet aen den onbekende Godt', 'Batalie van Brutus teghen de Hoochduytsche Switsers daer de vrouwen haere mans helpen ende hunne kinders werpen in ghesicht van de soldaeten', 'daer Cleopatra knielende voor Augustus verbidt de slaeven', 'daer Junius Tervisa en Flavia wordt verboden rauwe te draeghen van Cesar Augustus over Marcus Antonio', 'Octavia deylt haere liberaele giften aen de soldaeten van Cesar Augustus' en 'Het testament van Cesar Augustus wordt gheopent in Senaet ende gavent te bewaeren aen de nonnen van den tempel'.⁷ Uit deze omschrijvingen is niet geheel duidelijk of de voorstelling van Atia, de moeder van Augustus, leest haar zoon het testament van Julius Caesar voor, die is afgebeeld op een wandtapijt van een reeks met Het Leven van Caesar Augustus in Wenen, met een van Cornelissens omschrijvingen geïdentificeerd kan worden of een negende voorstelling is.⁸

Na het overlijden van Jan Francisco Cornelissen in 1678 kwamen de kartons van Het Leven van Caesar Augustus in bezit van zijn zwager Michiel Wauters. Nadat deze het jaar daarop overleed, gingen ze naar diens oudste dochter Maria Anna Wauters.⁹ Zij leverde in elk geval in 1685 en 1688 nog uitvoeringen van deze reeks aan het filiaal van de firma Forchoudt te Wenen.¹⁰ Er is verondersteld dat deze reeks eveneens werd uitgevoerd door Philips Wauters (1617-1679), de broer van Michiel. Een ongesigneerd wandtapijt met Het offer van Augustus op het altaar van de onbekende God in het Engelse Hallingbury Place wordt aan hem toegeschreven vanwege het feit dat alle andere wandtapijten in die collectie, maar behorend tot andere reeksen, zijn voorzien van zijn monogram PW.¹¹ Gezien de familierelatie van Philips Wauters met Jan Francisco Cornelissen zou het echter ook mogelijk kunnen zijn dat de zwagers hier een gecombineerde leverantie verzorgden, waarbij Cornelissen het wandtapijt uit zijn reeks van Het Leven van Caesar Augustus bijdroeg.

Hoewel er in de documenten betreffende de leveranties door Jan Francisco Cornelissen en Maria Anna Wauters geen naam van de ontwerper is vermeld, kan het ontwerp van deze reeks worden toegeschreven aan Justus van Egmont. Deze uit Leiden afkomstige kunstenaar ontving zijn opleiding in Antwerpen, onder andere bij Rubens, en was twintig jaar werkzaam in Parijs als hofschilder van de Franse koningen Lodewijk XIII en Lodewijk XIV. Vanaf 1653 werkte hij weer in Antwerpen waar hij in een contract van 31 maart 1659 de opdracht kreeg voor het ontwerpen van een tapijtreeks met de Geschiedenis van Caesar Augustus.¹² Gezien de sterke overeenkomsten tussen de stilistische kenmerken van cat. 60 evenals de overige voorstellingen van Het Leven van Caesar Augustus – zoals het barokke, dramatisch totaalbeeld, de levendigheid van de figuren, het type vrouwenfiguren en de geplooide antikiserende gewaden - en die van andere tapijtreeksen die door hem zijn ontworpen, waaronder de Geschiedenis van Zenobia en de Geschiedenis van Marcus Antonius en Cleopatra mag worden aangenomen dat het hier de door Van Egmont ontworpen reeks betreft.¹³

Samenvattend kan uit het bovenstaande worden geconcludeerd dat cat. 60 werd vervaardigd door Jan Francisco Cornelissen in de periode rond 1665-1679 - waarin de boorden ook stilistisch zijn te dateren - of kort daarna door Maria Anna Wauters, tot omstreeks 1688.

Een ander exemplaar van Octavia bemiddelt tussen Augustus en Marcus Antonius, maar met een ander type boorden dan cat. 60, bevindt zich in het Kunsthistorisches Museum te Wenen, als onderdeel van de enige bekende reeks van acht wandtapijten met Het Leven van Caesar Augustus.¹⁴ Een tweede exemplaar is in het Palazzo della Provincia te Siena, behorend tot een reeks van vijf wandtapijten met grotendeels dezelfde boorden als cat. 60 (alleen het onderste gedeelte van de zijboorden is anders, met daarin sfinxen) in bezit van de Italiaanse Staat, die is verdeeld over meerdere locaties.¹⁵ Een derde exemplaar is, samen met een tweede wandtapijt uit deze reeks, in de Koninklijke collectie van Zweden te Stockholm.¹⁶ Het is voorzien van eenzelfde boord als de wandtapijten van de Italiaanse Staat. Een vierde exemplaar werd in 1999 geveild in New York.¹⁷

Dezelfde boorden als van de wandtapijten in Italië, Zweden en van de New Yorkse veiling, wel aangeduid als de 'Caesar-Augustusboord',¹⁸ komen voor rond een reeks van zeven landschapsverdures met voorstellingen uit de Metamorfosen van Ovidius in Paleis Het Loo te Apeldoorn.¹⁹ Ook hier is geen boord aan de onderzijde. cat. 60 is het enige bekende voorbeeld van deze boorden zonder sfinxen in de benedenhoeken.

Conditie:
Goed.

Cat. 60
wandtapijtweverij van Jan Frans Cornelissen of wandtapijtweverij van Maria Anna Wauters naar ontwerp van Justus van Egmont
Octavia bemiddelt tussen Augustus en Marcus Antonius, ca. 1665-1688
Whereabouts unknown