32. Twee kussens met het wapen van de Admiraliteit Amsterdam
Beschrijving:
Op een donkergroen fond staan de kapitalen A A, voor Admiraliteit Amsterdam, aan weerszijden boven een gekroond wapenschild met de Leeuw van de Generaliteit - met in zijn klauwen zeven pijlen van de Zeven Provinciën en een zwaard - met erachter de twee gekruiste ankers van de Admiraliteit. Het geheel is geplaatst in een Hollandse tuin, een gevlochten omheining met een houten hek middenvoor. Het wapenschild is van links belicht. Het kussen cat. 32-a heeft als enige van deze twee kussens rondom een smalle beige rand en een rode rand.
Commentaar:
De Staten-Generaal besloten in 1597 tot het instellen van vijf Admiraliteitscolleges. Deze admiraliteiten - Amsterdam, 'Maze' te Rotterdam, Zeeland te Middelburg, Friesland te Dokkum en West-Friesland en het Noorderkwartier te Enkhuizen en Hoorn - kunnen worden beschouwd als de voorloper van de marine. Ze kregen onder meer tot taak de zee te zuiveren van vijanden en rovers, het begeleiden van koopvaardijschepen en het beschermen van de kusten. Na de komst van de Fransen in 1795 werden de Admiraliteiten opgeheven.1
De Admiraliteit Amsterdam was gevestigd in het Prinsenhof aan de Oudezijds Voorburgwal te Amsterdam. Hier werd in 1661-1662 een nieuw gebouw opgetrokken voor de vergaderingen van de 'Gecommitteerde Raden der Admiraliteit'. Het Amsterdamse college telde twaalf raden, waarvan zeven door Holland werden benoemd en steeds één door Gelderland, Zeeland, Utrecht, Friesland en Overijssel.2 De wapenkussens zullen deel hebben uitgemaakt van het rijke interieur van de Raadkamer op de eerste verdieping. In 1661 werd de stoffering van de Raadkamer opgedragen aan Maximiliaan van der Gucht te Delft.3 Op een gravure door Reinier Vinkeles (1741-1816) zijn de voor Van der Gucht kenmerkende wandtapijten met landschapsverdures nog op de wanden te zien.4 (afb. a) Heel waarschijnlijk leverde Van der Gucht toen ook wapenkussens voor alle twaalf raden.5 Daar cat. 32-a-b niet van een jaartal zijn voorzien, is niet met zekerheid te zeggen of ze in 1661 zijn vervaardigd, of dat het hier kussens betreft die in later jaren werden besteld. In het fronton van de gevel van het Admiraliteitsgebouw (tegenwoordig onderdeel van hotel The Grand) is beeldhouwwerk aangebracht van Jan Gijselingh de Oude, met onder meer een vergelijkbare voorstelling als op de kussens van cat. 32-a-b: in het midden de Hollandse tuin, die wordt bewaakt door een leeuw die het wapen van de Admiraliteit - twee gekruiste ankers - vasthoudt. De Hollandse tuin, een voorstelling van een door een palissade omheinde tuin, kwam in de Republiek na de opstand tegen Spanje in zwang als zinnebeeld van de eenheid en kracht van Holland.6
Andere exemplaren van kussens met het wapen van de Admiraliteit Amsterdam zijn in de National Gallery of Art in Washington7 en het Charliermuseum te Brussel, gemeente Sint-Joost-ten-Node (met net als bij cat. 32-a rondom zowel een smalle beige rand als een rode rand).8 In het Stedelijk Museum Zwolle werd door Elisabeth Kalf voor het Corpus Wandtapijten in Nederland in 1958 een kussenblad met eenzelfde voorstelling als cat. 32-a-b geïnventariseerd (met net als cat. 32-a rondom een smalle beige rand)9, dat tegenwoordig niet meer aanwezig is.10 (afb. b) Een kussen met een voorstelling als cat. 32-a-b, maar iets schematischer voorgesteld en met de toevoeging van het jaartal 1731 was tot 1981 in Amberley Castle in Engeland.11
Dat de admiraliteitskussens van Amsterdam ook, en zelfs in groten getale, in privébezit terecht kwamen, bewijst de vermelding in 1748 van 'acht Admiraliteytskussens' in de achterkamer van Rapenburg 37 in Leiden, in de boedel van Catharina Ruychaver, weduwe van Dirk Roos, equipagemeester van de Admiraliteit van Amsterdam.12
Een van de weinige nog bekende wapenkussens van een andere admiraliteit is dat van de Admiraliteit op de Maze, gedateerd 1709, in Museum Rotterdam.13 In het Rijksmuseum bevindt zich nog een kussenblad met het wapen van de Admiraliteit van Zeeland uit 1670.14 Een bijzonder kussen uit 1661 van de Admiraliteit in West-Friesland en het Noorderkwartier met het persoonlijk wapen van een gecommitteerde is in De Wiersse te Vorden.15
Conditie:
Cat. 32-a: Een verkleurde, horizontale baan van circa 10 cm hoogte aan de onderzijde is bij een restauratie in het verleden nieuw aangeweven. De achterzijde van het kussen is van groene stof. Het kussen heeft rondom rode franje. cat. 32-b: Goede conditie. Het kussen is rondom afgezet met een gedraaid koord in de kleuren groen, wit en rood. Op de vier hoeken zijn van dit koord lussen gemaakt. De achterzijde is van rood baai uit de tweede helft van de twintigste eeuw.
Cat. 32-b
wandtapijtweverij van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 1661-1700 naar ontwerp van Anoniem 1661-1700
Kussen met het wapen van de Admiraliteit Amsterdam, 1661-1700
Amsterdam, Het Scheepvaartmuseum, inv./cat.nr. A.1182
Afb. a
Reinier Vinkeles
Stadhouder prins Willem V neemt zitting in de Raadkamer van de Admiraliteit Amsterdam op 31 mei 1768, 1772-1773
Amsterdam, Rijksmuseum, inv./cat.nr. RP-P1921-991
Afb. b
wandtapijtweverij van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 1661-1700 naar ontwerp van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 1661-1700
Kussen met het wapen van de Admiraliteit Amsterdam, 1661-1700
Zwolle, Stedelijk Museum Zwolle
Notes
1 De Hullu 1924, pp. 1-60; Schweiger 1962, p. 155; Streng 1989, p. 56; Spies 1991-1992, pp. 144-146, 245, noot 8.
2 De Hullu 1924, p. 60.
3 Schweiger 1962, p. 156, zonder vermelding van de bron hiervoor (die totnutoe ook niet is getraceerd), maar deze bewering wordt bevestigd in een document van 8 mei 1662, met een bestelling door de stad Delft bij Maximiliaan van der Gucht van 'een camer fine lantschappen van het beste patroon, dat hy voor de heeren Gecommitteerde Raden gemaeckt heeft', waarbij verwezen wordt naar de reeks wandtapijten voor de Raadkamer van de Admiraliteit Amsterdam uit 1661-1662. Zie Van Ysselsteyn 1936, II, nr. 682.
4 Schweiger 1962, p. 159. Exemplaar in Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet, Amsterdam: inv. RP-P-1944-2067. De tekening van Reinier Vinkeles voor deze prent bevindt zich in het Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet, Amsterdam, inv. RP-T-00-1239. Zie Frijhoff, Prak 2005, p. 341, afb. 302.
5 Er zijn echter geen documenten bekend voor bestellingen van kussens van de Admiraliteit Amsterdam.
6 Voor herkomst en symboliek van de Hollandse tuin, zie: Van Winter 1957, pp. 29-121.
7 National Gallery of Art, Washington D.C. (Widener Collection), inv. 1942.9.464. Zie Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, p. 301, noot 53.
8 Charliermuseum, Brussel, inv. IV-13, onderdeel van het legaat Charlier, 1925, 62 x 61 cm, wol en zijde; in februari 2014 aanwezig, naar mededeling van Nathalie Jacobs.
9 De afmetingen van dit kussen waren 55 x 59,5 cm, geweven in wol en zijde, met 8 kettingdraden per cm.
10 Mededeling per e-mail van conservator Linda Barentse, Stedelijk Museum Zwolle, 26 november 2014.
11 Collectie baroness Emmet of Amberley, veiling Sotheby, King and Chasemore, Amberley Castle, West Sussex, 30 september-1 oktober 1981, nr. 70.
12 Bij haar overlijden woonde zij in bij haar zoon Dirk Roos, kapitein ter zee. Lunsingh Scheurleer, Fock, Van Dissel 1986-1992, VI, p. 858.
13 Cat. 178, Museum Rotterdam.
14 Rijksmuseum Amsterdam, inv. BK-15788. Burgers 1990, pp. 49, 51; Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, cat. 78.