RKD STUDIES

Beschrijving:
In een glooiend landschap met op de achtergrond verspreide groepjes loofbomen en in de verte hoge heuvels met enkele gebouwen, waaronder een kerk en een kasteel, is op de voorgrond links een groep van vier musici voorgesteld: een jongeman spelend op een viola da gamba die hij tussen zijn gebogen knieën klemt, rechts daarvan een zittende vrouw in een blauwe jurk met een patroon in rood die op een luit speelt en achter hen een staande bebaarde man met een muts op het hoofd spelend op een harp en een vrouw in een gestreept gewaad met een hobo in haar hand. Tussen de bloeiende plantjes op de grond voor deze musici liggen links een kromhoorn, een fluit en een ander houten blaasinstrument. Meer naar rechts bevinden zich een rond brood op een witte doek afgezet met franje, een schaal met boter waarop een mes ligt, twee appels, drie peren, een metalen sierkan en een kelk. Ter hoogte van de knieën van de luitspelende vrouw ligt nog een drietal bladen, waarschijnlijk muziekpapier. Iets verder naar achteren, op het middenplan, staat centraal een gekroonde koning in gevechtstenue met een heersersstaf rustend op zijn heup, de Perzische koning Cyrus, met links naast hem een man die een lange mantel om zich heen gewikkeld heeft en op zijn hoofd een helm met eromheen ook een kroon, Croesus, de koning van Lydië. Rechts van hen is een groep bestaand uit soldaten en burgers, samen met twee paarden, bezig met het sjouwen van wapens, zoals een lansenbundel, een grote houten kist en een mand met harnasonderdelen. Voor hen op de grond liggen een harnas, een helm, een speer, een boog en een pijlenkoker. Op de achtergrond bevinden zich tussen de bomen verschillende groepjes soldaten, rijdend op paarden of te voet, gewapend met pijl en boog of speren en geheel rechts sjouwend met een lansenbundel en zware zakken.

Om het wandtapijt lopen rijkversierde boorden met een crèmekleurig fond. Ze zijn in compartimenten verdeeld door middel van pergola's en bogen rustend op hermen en kariatiden. In de compartimenten bevinden zich mythologische godenparen, allegorische figuren en diervoorstellingen, afgewisseld door bloemvazen, arrangementen van vruchten, bloemen en bladeren, vogels en grotesken zoals wierookbranders, sfinxen en saters. In de linkerbenedenhoek staat Jupiter, met staf en bliksemschicht. Zijn vrouw Juno is voor hem gezeten, voorzien van haar attributen, de staf en de pauw. In de rechterbenedenhoek staat hun zoon Vulcanus, een hamer rustend op zijn schouder, en voor hem zittend zijn echtgenote Venus, met Amor leunend tegen haar schoot. Iets boven het midden in de linkerzijboord staat een vrouw met een palmtak en een weegschaal. In de rechterzijboord staat een vrouwenfiguur met een omhoog gericht zwaard in haar rechterhand. In het midden van de horizontale boorden, die vrijwel gelijk aan elkaar zijn, bevindt zich dezelfde voorstelling van een zittende vrouwenfiguur voor een balustrade en tussen twee fonteinen. Zij heeft een krans van bloemen op het hoofd en draagt een hoorn des overvloeds (cornucopia) en een mand met vruchten, attributen van de personificatie van Overvloed. De mythologische en allegorische figuren worden in de zijboorden afgewisseld met diervoorstellingen. Vanaf linksboven zijn met de klok mee voorgesteld: een adelaar met een kikker in zijn klauwen, rechtsboven een groot reptielachtig dier in een veld met bloemen, rechtsonder een koe in een bloemenweide en linksonder een luipaard die een basilisk, een fabeldier met een reptielachtig lichaam, vleugels en een hanenkop, in zijn nek grijpt en bijt. De boorden worden aan de binnen- en buitenzijde begrensd door smalle boorden met een gestileerd bladornament, die nu en dan onderbroken worden door figuren in de hoofdboord, en rondom een blauwe stootboord met rechtsonder (zwaar gerestaureerd) links een monogram en rechts een merk, dat misschien een restant is van het stadsmerk van Antwerpen.

Commentaar:
Dit wandtapijt behoort tot een reeks wandtapijten met de Geschiedenis van Cyrus de Grote, met scènes ontleend aan de Historiën van Herodotus, over het leven van de stichter van het Perzische Rijk die leefde in de 6de eeuw vóór Christus. Deze Cyrusreeks, en dus ook cat. 39, is gebaseerd op ontwerpen die tegenwoordig op stilistische gronden worden toegeschreven aan Michiel Coxcie uit 1557-1558 en bestond in totaal uit zeker veertien voorstellingen, waarvan tot op heden elf verschillende composities bekend zijn.¹

De aantrekkelijke voorstelling van cat. 39 betreft de scène van Cyrus verbiedt de Lydiërs wapens te gebruiken en leert hen zingen, dansen en musiceren. Hierin wordt het verhaal verbeeld uit Herodotus, Historiën, I: 154-156, waarin Cyrus na zijn overwinning op koning Croesus van Lydië in de Slag bij Pteria in 547 v.Chr., waarbij hij diens koninkrijk veroverde, het krijgshaftige Lydische volk hun wapens liet inleveren en hen in plaats van te vechten, leerde zingen, dansen en musiceren.

Vergelijking van cat. 39 met het exemplaar met dezelfde voorstelling, het zesde wandtapijt uit de mogelijke eerste uitvoering (editio princeps) van de serie, een reeks van tien wandtapijten geweven te Brussel vóór 1560 door Jan van Tieghem en Frans Ghieteels, nu in bezit van het Patrimonio Nacional in Madrid, wijst uit dat de figuurgroepen van Coxcie op cat. 39 in een ander landschap zijn geplaatst.² Ook is de voorstelling van het wandtapijt in Madrid rechts minder uitgebreid dan die van cat. 39, waardoor onder meer de koningen Croesus en Cyrus daar nog iets sterker centraal in de voorstelling staan.

Cat. 39
wandtapijtweverij van Anoniem Southern Netherlands (hist. region) ca. 1600 naar ontwerp van Anoniem Southern Netherlands (hist. region) ca. 1600
Cyrus verbiedt de Lydiërs wapens te gebruiken en leert hen zingen, dansen en musiceren, ca. 1600
Heerde, Museum Geelvinck op Huize Kolthoorn, inv./cat.nr. 3104

Cat. 39 werd vervaardigd in de Zuidelijke Nederlanden, rond 1600. De kwaliteit ervan is minder verfijnd dan van bovengenoemde Brusselse uitvoering in Madrid door Van Tieghem en Ghieteels. Het wandtapijt zal daarom waarschijnlijk ook niet in Brussel zijn geweven en zeker ook een tijd later vanwege de veranderingen in het karton. Het zwaar gerestaureerde, nauwelijks te ontcijferen merk rechtsonder in de stootboord lijkt te bestaan uit een onbekend weversmonogram (links) en een stadsmerk (rechts). Dat laatste is mogelijk een restant van het stadsmerk van Antwerpen (gespiegelde B schildje A), maar dan ondersteboven en in spiegelbeeld.³ (afb. a)

Het Patrimonio Nacional in Madrid bezit nog een tweede Cyrusreeks, bestaand uit zes wandtapijten, die omstreeks 1590 zal zijn vervaardigd in Antwerpen, daar één van die wandtapijten is voorzien van het Antwerpse stadsmerk.⁴ Het exemplaar van Cyrus verbiedt de Lydiërs wapens te gebruiken en leert hen zingen, dansen en musiceren uit die Antwerpse reeks heeft een vergelijkbaar, maar toch net iets ander, landschap op de achtergrond aan dat van cat. 39 en evenals de vijf bijbehorende wandtapijten ook vergelijkbare ornamentboorden met een gestileerd bladmotief, maar een verder ander soort boorden.

De boorden van cat. 39 zijn een enigszins vereenvoudigde en minder verfijnd uitgevoerde versie, ook met kleine variaties en soms in spiegelbeeld en met een ander type smalle ornamentboorden, van een type boorden uit Brussel dat onder meer voorkomt rond verschillende reeksen van de werkplaats van Frans Geubels (circa 1520-1578), zoals een reeks met de Geschiedenis van Tobit en Tobias, waarvan zich onder meer een wandtapijt bevindt in de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam.⁵ Deze boorden werden ook tamelijk getrouw gekopieerd in Edingen, door de werkplaats van Filip van der Cammen, rond 1575, voor rond een reeks wandtapijten met de Geschiedenis van Abraham, die eveneens verfijnder is uitgevoerd dan cat. 39.⁶

De allegorische figuren in de boorden van cat. 39 zijn niet allemaal eenvoudig te identificeren. De zittende vrouwenfiguur in de horizontale boorden is door haar attribuut de hoorn des overvloeds (cornucopia) nog duidelijk te herkennen als de allegorische figuur van Overvloed (Abundantia).⁷ De twee staande vrouwenfiguren in de zijboorden echter dragen beiden verschillende attributen bij zich van de personificatie van de Rechtvaardigheid (Justitia), een van de vier kardinale deugden, links een weegschaal en rechts een zwaard.⁸ De betekenis van de palmtak, symbool van overwinning en attribuut van de godin Victoria, die de vrouw links samen met de weegschaal bij zich heeft is in dit verband echter niet duidelijk.⁹ De figuurgroepen in de benedenhoeken betreffen mythologische godenparen. De hoofdgod Jupiter en zijn vrouw Juno bevinden zich linksonder en het godenechtpaar Vulcanus (zoon van Jupiter en Juno) en Venus is samen met liefdesgod Amor rechtsonder voorgesteld.¹⁰ De betekenis van de diervoorstellingen in de boorden van cat. 39 is niet duidelijk. Mogelijk hebben ze ook een allegorische betekenis, maar ze zijn niet voorzien van verklarende bijschriften of motto's, zoals wel het geval is bij veel Brusselse versies van dit type boorden.¹¹ Er werden ook verder nergens dezelfde diervoorstellingen getraceerd als die op cat. 39.

Naast cat. 39 en de hierboven reeds genoemde twee exemplaren van het Patrimonio Nacional te Madrid is er nog een voorbeeld bekend van een wandtapijt met Cyrus verbiedt de Lydiërs wapens te gebruiken en leert hen zingen, dansen en musiceren. Dit betreft een aan cat. 39 vergelijkbaar exemplaar, met vooral in het landschap op de achtergrond kleine verschillen in details, maar met op een vergelijkbare ornamentboord na, een ander type boorden en voorzien van het stadsmerk van Brussel, uit circa 1575-1625, dat in 1925-1928 bij kunsthandel French & Co. in New York was.¹²

Conditie:
Met enige verkleurde oude restauraties, waaronder een groot gedeelte van de onderste stootboord, waar zich ook deels het merkteken bevindt. Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1996.

Afb. a
Ongeïdentificeerd weversmonogram (links) en restant van stadsmerk (rechts) rechtsonder in de stootboord van cat. 39 (gerestaureerd). Foto H. Smit.