46. De gevangenneming van Astyages door Cyrus uit een reeks met de Geschiedenis van Cyrus de Grote
Beschrijving:
In een landschap met weelderig groeiende planten staat centraal op de voorgrond de figuur van Astyages. Hij is gekleed in een lange beige mantel met lichtblauwe strepen en een patroon in rood en draagt een tulband op zijn hoofd. Rechts staat Cyrus, in een lichtblauw kuras met gele ornamenten en daarover een oranjerode mantel. Hij omklemt met zijn linkerhand het zwaard dat in de schede op zijn heup steekt. Op de grond, tussen Astyages en Cyrus in, ligt een schild met een reliëfversiering van een naakte vrouw omgeven door wijnranken. Geheel links bevinden zich twee mannen in geknielde houding. De linker hiervan houdt zijn samengebonden handen omhoog voor een soldaat naast hem, met olijftakjes op zijn helm, die bezig is de touwen los te halen. Bij de rechter knielende man worden de touwen verwijderd door een krijger met een zwarte snor in een rode buis en een tulband op. Op de achtergrond zijn verschillende kleine scènes voorgesteld: boven links wordt in een bos een boom geveld, in het midden is een maaltijd in de openlucht met daarachter een stoet mensen en rechts een gevecht van soldaten en ruiters en soldaten op een toren.
Rondom lopen boorden met op een geel fond bloemen en vruchten, vazen, baldakijns, linten, rolwerk en allegorische vrouwenfiguren. Zo zit linksonder Flora onder een baldakijn, in een beige gewaad, met een bloemkrans in het haar, een bloemvaas in één hand en een bloemtak in de andere. Rechtsonder staat een ongeïdentificeerde vrouwenfiguur in een lichtblauwe rok, een rood jak en een blauwe mantel, met een twijg in haar linkerhand. Boven, zowel links als rechts (alleen met verschillende gezichten), staat Justitia onder een baldakijn, met een weegschaal in haar linkerhand en een zwaard in haar rechter. In de horizontale boorden staat een fontein met aan weerszijden daarvan mannen op drinkende ezels en daarnaast een zittende vrouw met een mand met vruchten. De boorden hebben aan de binnen- en buitenzijde op enkele plaatsen een smalle ornamentboord van geschakelde gestileerde bloemtakjes.
Commentaar:
Dit wandtapijt stond vroeger bekend onder de titel De zege over de vijf koningen en zou, met een verbeelding van Jozua 10: 24, behoren tot een reeks met de Geschiedenis van Jozua.1 De afgebeelde scène is echter afkomstig uit de Geschiedenis van Cyrus de Grote, een reeks wandtapijten met voorstellingen ontleend aan de Historiën van Herodotus, over het leven van de stichter van het Perzische Rijk die leefde in de zesde eeuw vóór Christus.
Het is een tafereel van het derde wandtapijt uit deze reeks, met een voorstelling van De gevangenneming van Astyages door Cyrus. Hierin wordt het verhaal verbeeld uit Herodotus, Historiën, I: 123-130, waarin Cyrus zijn grootvader Astyages, koning van Medië, die oorspronkelijk had geprobeerd hem te laten vermoorden, versloeg en onttroonde.
Cat. 45 is gebaseerd op een ontwerp dat tegenwoordig op stilistische gronden wordt toegeschreven aan Michiel Coxcie uit 1557-1558.2 Het hoofd van de bebaarde figuur geheel links in de voorstelling is overigens ontleend aan dat van de figuur van Kaïn in het wandtapijt met De Afgunst uit de reeks met de Zeven Hoofdzonden naar ontwerp van Pieter Coecke van Aelst uit circa 1532-1534.3
Een van de eerste uitvoeringen, mogelijk zelfs de editio princeps van de Geschiedenis van Cyrus de Grote, een reeks van tien wandtapijten voor de Spaanse koning Filips II, werd vóór 1560 geweven te Brussel door Jan van Tieghem en zijn zwager Frans Ghieteels en is tegenwoordig bezit van het Patrimonio Nacional te Madrid.4 De voorstellingen daarvan zijn: 1. De opvoeding van Cyrus door een herder en herderin, 2. Cyrus door Astyages herkend, 3. De gevangenneming van Astyages, 4. Slag van Pteria en gevangenneming van Croesus, 5. Croesus door Cyrus van de brandstapel gered, 6. Cyrus verbiedt de Lydiërs wapens te gebruiken en leert hen zingen, dansen en musiceren, 7. Ontmoeting van Cyrus en Artemisia, 8. Cyrus laat de Joden naar hun land terugkeren en geeft hun gewijde vaten terug, 9. Cyrus zendt een boodschapper naar Tomyris, 10. Tomyris laat het hoofd van Cyrus in een met bloed gevulde amfora werpen.5 Vier wandtapijten uit een andere uitvoering van de reeks, waarschijnlijk eveneens door Jan van Tieghem, waren tot 1979 in bezit van de Countess of Clanwilliam.6 Hierbij is nog een wandtapijt met De dood van Spargapises, zoon van Tomyris, een voorstelling die niet in de reeks te Madrid voorkomt. Een gedocumenteerde reeks voor Wilhelm IV, landgraaf van Hessen-Kassel, in 1570 uitgevoerd door Jan van Tieghem, omvatte veertien wandtapijten, zodat het totaal aantal voorstellingen van de Cyrusreeks in elk geval veertien moet zijn geweest.7
Cat. 46
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1600 naar toegeschreven aan Michiel Coxie (I)
De gevangenneming van Astyages door Cyrus uit een reeks met de Geschiedenis van Cyrus de Grote, ca. 1600
Arnhem, Museum Arnhem, inv./cat.nr. GM 10960
Op het exemplaar te Madrid met de Gevangenneming van Astyages is te zien dat het karton voor deze voorstelling oorspronkelijk uitgebreider en ook enigszins anders was dan op cat. 46.8 (afb. a) Op de rechterhelft is daar namelijk nog afgebeeld hoe Cyrus, als teken van genade, de koningskroon weer aan de door hem verslagen Astyages aanbiedt. Tevens heeft de figuur van Cyrus, daar baardloos en met een lauwerkrans op het hoofd, niet zijn linkerhand aan zijn zwaard, maar wijst hij ermee op een knielende figuur naast hem die de kroon aan Astyages presenteert. Ook het landschap is enigszins anders opgevat. De plaatsing van de figuren en de kleding die ze dragen komt wel min of meer overeen.
De kwaliteit van de uitvoering van cat. 46 is minder verfijnd dan van de uitvoeringen door Jan van Tieghem en Frans Ghieteels. Waarschijnlijk werd het wandtapijt dan ook niet in Brussel geweven, maar in een ander productiecentrum in de Zuidelijke Nederlanden. Vanwege de veranderingen in het karton ten opzichte van de uitvoering in Madrid zal cat. 46 waarschijnlijk dateren van omstreeks 1600.
Tot de andere wandtapijten geweven naar kartons die werden afgeleid van de aan Coxcie toegeschreven reeks behoort een tweede Cyrusreeks van het Patrimonio Nacional in Madrid, geweven circa 1590 en bestaand uit zes wandtapijten, maar zonder een exemplaar van de Gevangenneming van Astyages en met andere boorden dan cat. 46.9 Een ander exemplaar van de Gevangenneming van Astyages, eveneens uitgevoerd circa 1600, maar met andere boorden dan cat. 46 en een voorstelling die nauwer aansluit bij de mogelijke editio princeps in Madrid door Van Tieghem en Ghieteels, bevindt zich samen met een tweede Cyrustapijt in de Fine Arts Museums van San Francisco.10
Conditie:
Met enige verschoten herstellingen. Het wandtapijt werd conserverend behandeld en van een nieuwe voering voorzien door de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1969.
Afb. a
wandtapijtweverij van Jan van Tiegen (I) en wandtapijtweverij van Frans Ghieteels
De Gevangenneming van Astyages, voor 1560
Palacio Real de Aranjuez, Patrimonio Nacional - Palacio Real de Aranjuez
Notes
1 Van Ysselsteyn 1936, I, p. 305, afb. 94; Cat. tent. Tilburg 1969, cat. 19.
2 Delmarcel 1999, pp. 131-132; Campbell 2002, pp. 400-401; Jonckheere 2013a, pp. 110, 190-191 (cat. 25); Jonckheere 2013b, pp. 67, 70-71, afb. 58. Het ontwerp werd ook wel toegeschreven aan Johannes Stradanus (1523-1605) en Maarten van Heemskerck (1498-1574). Zie hierover Cat. Madrid 1986a, p. 279; Duverger 1987, p. 85; Duverger 1993, pp. 177-178, 181.
3 Kunsthistorisches Museum, Wenen, inv. XXXV, 3. Baldass 1920, pl. 41; Delmarcel 1999, pp. 110-111 (kl. afb.); Cleland 2014, p. 191, afb. 151.
4 Zie De Valencia de Don Juan 1903, dl. 2, nr. 119; Cat. Madrid 1986a, serie 39; Duverger 1987; Delmarcel 1999, pp. 116, 131-133; Campbell 2002, pp. 400-401; Jonckheere 2013a, pp. 110, 190-191 (cat. 25).
5 Duverger 1987, pp. 84-85. Voor een latere uitvoering van Cyrus verbiedt de Lydiërs wapens te gebruiken en leert hen zingen, dansen en musiceren, zie cat. 39, Museum Geelvinck, Amsterdam en Zutphen.
6 Veiling Londen, Christie's, 8 november 1979, nr. 150. Voor een kleurenafbeelding van het exemplaar met de Gevangenneming van Astyages uit die reeks, zie de advertentie in Apollo CX, nr. 112, Oktober 1979, p. 57. Een ander exemplaar van de Gevangenneming van Astyages, verwant aan de exemplaren door Van Tieghem en van de veiling in 1979, werd afgebeeld in Van Ysselsteyn 1936, I, afb. 93. De daarbij vermelde gegevens (Kunsthistorisches Museum Wenen, inv. XIX-6) zijn niet van toepassing op dat wandtapijt en het is tot op heden helaas niet mogelijk geweest de juiste verblijfplaats ervan te achterhalen.
7 Duverger 1987, p. 86.
8 Cat. Madrid 1986a, serie 39-III. De boorden hiervan zijn geheel anders dan cat. 46, met onder andere een cartouche met een inscriptie die de voorstelling verklaart.
9 Cat. Madrid 1986a, serie 40.
10 Bennett 1992, cat. 42. Tot dezelfde uitvoering van de Cyrusreeks behoren waarschijnlijk ook twee wandtapijten in het City Art Museum van Saint Louis (Missouri).