RKD STUDIES

Beschrijving:
Op een donker blauwgroen fond staat het wapen van Amsterdam: de paal van zwart met drie verkorte Sint Andrieskruisen van zilver op een donkerrood veld. Het schild is gedekt met de Rudolfinische keizerskroon van het Heilige Roomse Rijk. Als schildhouders twee leeuwen van natuurlijke kleur met enigszins afgewende koppen. Ze staan met één achterpoot op een voetstuk waarop ook het schild rust. Onder het wapen in een beige banderol: in wit de letters W.A.K. Aan de bovenzijde het jaartal 1714.

Commentaar:
In alle vier wapenkussens is naast de initialen W.A.K, voor 'Waalse Kerk Amsterdam', ook het jaartal 1714 ingeweven. In datzelfde jaar is het gereedkomen van de kussens gedocumenteerd in een boek met betalingen van de Waalse Gemeente in Amsterdam. Hieruit blijkt dat ze ook in dat jaar in Amsterdam werden gemaakt en wel door de bekende tapijtwever Alexander Baert. Op 2 augustus 1714 werd de betaling ervan geregistreerd: 'Aan Alexander Baart voor 5 tapijte wapen bladen tot kussens à f 10,-: f 50,-'.¹ In de maanden daarvoor waren ook reeds betalingen met betrekking tot kussens gedaan. Op 28 juni 1714 was dat: 'Aan Wijnand Alstorphius voor gelevert groen laken tot het maken van nieuwe kussens en enige ouwde vernieuwen: f 75,15'.² En op 19 juli 1714: 'Aan Johanna en Alida du Rieu voort borduren van 16 wapens en 't sette van de letters op de kussens te samen volgens Reeckening f 32,-'.³ Enkele maanden later waren de kussens voltooid, zoals blijkt uit een laatste - aanzienlijke - betaling op 23 oktober 1714: 'Betaalt aan d' Weduwe Keijser voor gemaackte kussens als repareren van diversche oude idem in de kerck f 171,-'.⁴ Naast de vijf wapenkussens in tapisserie door Alexander Baert werden er in 1714 dus tevens zestien op groen laken geborduurde kussens met wapens en letters (initialen WAK) vervaardigd voor de Waalse Kerk.⁵ Waarschijnlijk waren deze bestemd voor in de kerkbanken van respectievelijk de predikanten en in die van de ouderlingen en diakenen. Bovendien werd toen een onbekend aantal oude kussens gerestaureerd. Het vijfde gedocumenteerde tapisserie wapenkussen van de Waalse Kerk van Amsterdam, identiek aan cat. 38-a-d, bevindt zich tegenwoordig in de kunsthandel.⁶

Op twee gravures van de uit Parijs afkomstige kunstenaar Bernard Picart (1673-1733), die vanaf iets na 1709 in Amsterdam woonde en werkte en daar lid was van de Waalse Gemeente, is te zien hoe de kussens in de kerk bij diverse gelegenheden werden gebruikt. Op de gravure La Communion des Reformés uit 1732 is te zien hoe tijdens de Avondmaalsviering in de Waalse Kerk de kussens rechtopstaand tegen de rugleuning van de houten banken langs de wanden van het koor waren geplaatst.⁷ (afb. a) Aardig is ook dat Picart op zijn prent twee verschillende kussens afbeeldde - het rechter als cat. 38-a-d met het wapen van Amsterdam en het linker kussen met in grote kapitalen de letters W.K. Deze laatstgenoemde kussens zijn overigens niet overgeleverd.⁸ Dat de kussens ook op nog een andere wijze in de kerk werden toegepast blijkt uit Picarts gravure Ceremonie du Mariage chez les Reformez à Amsterdam uit 1730.⁹ (afb. b) Hierbij zijn twee wapenkussens overeenkomstig aan cat. 38-a-d als knielkussens voor het bruidspaar neergelegd. Op deze prent is tevens te zien dat de wapenkussens liggen op een wandtapijt dat deels op de vloer en deels op een schuine verhoging is gelegd op de plaats waar het bruidspaar zich tijdens de huwelijksinzegening bevindt. Aan het eind van de negentiende eeuw zou deze praktijk worden beschouwd als werd het wandtapijt misbruikt als vloerkleed. Uit Picarts prent kan echter worden opgemaakt dat het wandtapijt zo vooral een ceremoniële functie had en dat er nauwelijks op werd gelopen.¹⁰

Naast cat. 38-a-d en het bijbehorende exemplaar in de kunsthandel zijn nog enkele andere kussens in tapisserie met het wapen van de stad Amsterdam bekend. In het Amsterdam Museum bevinden zich vijf vroedschapskussens met het wapen van Amsterdam en het jaartal 1735, waarschijnlijk eveneens in Amsterdam vervaardigd, door de Weduwe Alexander Baert en zonen, de voortzetting van de werkplaats van Alexander Baert, die in 1719 was overleden (cat. 28-a-e). Ook zijn er twee kussenbladen met het wapen van Amsterdam en de initialen van de Oude Kerk uit 1688 overgeleverd (cat. 37-a-b).

Conditie:
De kussenbladen hebben een linnen voering. Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1959-1960. Hierbij werd uitgevallen zijden inslag weer ingebracht. Ook werden de kussens opnieuw opgemaakt en voorzien van een nieuw rood leren achterblad en wollen kwastjes aan de hoeken.¹¹

Cat. 38
wandtapijtweverij van Alexander Baert (I) naar ontwerp van Anoniem 1714
Set kussens met het wapen van Amsterdam en de initialen van de Waalse Kerk, 1714
Amsterdam, Waalse Kerk (Amsterdam)

Afb. a
Bernard Picart
De gereformeerde gemeenschap, 1730
Amsterdam, Rijksmuseum

Afb. b
Bernard Picart
Gereformeerde huwelijksplechtigheid, 1730
Amsterdam, Rijksmuseum