Corpus Wandtapijten in Nederland

RKD STUDIES

5. Landschapsverdure met struisvogeljacht


Beschrijving:
De hoofdvoorstelling van dit wandtapijt bestaat uit een boslandschap met op de voorgrond verschillende soorten planten, waarvan enkele met bloemen, verder mossen, een afgebroken boomstam en rechts een watervalletje, waartussen zich rechts een hagedis en een kronkelende slang bevinden en links twee grote struisvogels. De rechter struisvogel, met gebogen hals en geopende bek, heeft op zijn opgeheven linkerpoot een lichtgele substantie, waarschijnlijk zand, dat hij laat neervallen op drie ronde vormen die in een hoopje op de grond liggen: een nest met struisvogeleieren. Op het tweede plan worden twee andere struisvogels, iets rechts van het midden, omsingeld door een groep van vier ruiters gekleed in lange losse gewaden en met tulbanden op het hoofd en vijf jagers te voet, eveneens met oosterse hoofddeksels, waaronder links een vrouw, gewapend met speren, stokken en pijl en boog. Op de achtergrond links en rechts staan verschillende loofbomen dicht bij elkaar, waartussen in het midden een doorkijk is naar een kasteel met verschillende torens en waterpartijen ervoor en rechts ernaast en daarachter een hoge bergtop.

Rondom lopen boorden met op een geel fond groteske figuren, zoals een jongeman in een blauwe tuniek, paren hermen en bebaarde faunen met blauwe schoudermantels en lambrequins tussen rolwerk en bandwerk, vazen en arrangementen met bladeren, bloemen en vruchten en vrouwenfiguren, mogelijke personificaties, in door slanke zuilen ondersteunde paviljoens. De zijboorden zijn identiek aan elkaar, de horizontale boorden voor het grootste deel ook. In het midden van de verticale boorden staat een vrouwenfiguur, gekleed in een donkerblauwe rok met daarover een hooggesloten, geplooide witte tuniek en een sluier op en achter haar hoofd, die tussen beide handen een geel met lichtblauwe lambrequin voor zich langs houdt. In de benedenhoeken zit een vrouwenfiguur op een bankje die in de hand links een grote tak met bladeren en drie ronde vruchten houdt en op haar omhoog gestoken hand rechts een gekuifde vogel (een haan?) met een kronkelende slang in zijn bek. In het midden van de horizontale boorden houdt een schrijlings op de grond zittende vrouw in een lang losvallend gewaad in haar linkerhand een dolk en omklemt met haar rechterhand de harp waarop de links van haar geknielde kleinere vrouwenfiguur speelt. Links en rechts daarvan staat een waterbekken op een hoge voet waaruit een op de rand gezeten vogel drinkt (gespiegeld van elkaar). Aan de binnenzijde van de boorden lopen smalle ornamentboorden met een motief van een dubbel slingerend lint en gestileerde bloemen. Het wandtapijt is opgenomen in een houten betimmering, waarbij alleen aan de onderzijde nog de buitenste ornamentboord zichtbaar is, met een repeterend ornament van ovalen met daarbinnen vier verschillende florale motieven die van elkaar zijn gescheiden door steeds een sierlijk staand balkje.

Commentaar:
Vanwege de overeenkomsten van deze Landschapsverdure met struisvogeljacht met een Landschapsverdure met luipaardjacht van het Bowes Museum in Barnard Castle (County Durham, Engeland), dat voorzien is van het ingeweven stadsmerk van Oudenaarde, zal ook cat. 5 - dat geen merken heeft - in die plaats zijn vervaardigd.1 Zo bezitten deze twee wandtapijten grotendeels dezelfde boorden, ook met hetzelfde buitenste ornamentboordje, maar alleen met verschillende figuren in de benedenhoeken (in plaats van de vrouwenfiguren op cat. 5 heeft het wandtapijt van het Bowes Museum daar musicerende mannenfiguren). De twee wandtapijten zullen beide oorspronkelijk onderdeel zijn geweest van een reeks Landschapsverdures met jachten waar steeds op de voorgrond enkele reptielen en een aantal grote voorbeelden van de dieren wordt geportretteerd waarnaar op het tweede plan gejaagd wordt. Een derde wandtapijt, met een hoofdvoorstelling met dezelfde opzet als cat. 5 en identieke boorden als van het wandtapijt van het Bowes Museum, een Landschapsverdure met berenjacht, is bekend van een veiling in Stockholm in 1954.2

Cat. 5 is tevens verwant aan een iets ander, veel voorkomend type landschapsverdures met jachtvoorstellingen, opgebouwd uit vergelijkbare elementen, waarvan verschillende eveneens aan Oudenaarde zijn toe te schrijven.3 Zo is op een waarschijnlijk eveneens Oudenaards wandtapijt van dat type met een Berenjacht van de Fine Arts Museums, San Francisco een watervalletje afgebeeld dat vergelijkbaar is met dat in de rechterbenedenhoek van cat. 5 .4

Hoewel de op cat. 5 voorgestelde vogels op de voorgrond en in het jachttafereel op het tweede plan zonder twijfel bedoeld zijn als struisvogels, hebben ze drie tenen aan hun poten in plaats van twee zoals het hoort. Dit is met name duidelijk te zien bij de opgeheven poot van de rechter vogel op de voorgrond. Deze incorrecte weergave is in navolging van een tekening uit omstreeks 1567 van Jan van der Straet alias Stradanus (1523-1605) voor een wandtapijtontwerp met een struisvogeljacht in Barbarije, in het noordwesten van Afrika, waar de struisvogels ook abusievelijk met drie tenen zijn afgebeeld, doch wel op een iets andere manier vormgegeven.5 (Zie afb. bij cat. 166.)

Ook voor andere details van de voorstelling van cat. 5 heeft de onbekende ontwerper ervan inspiratie opgedaan bij Stradanus, zoals de lange oosterse gewaden en de tulbanden die de ruiters dragen en de houdingen van enkele paarden. Verder zijn er ook veel verschillen. Zo neemt bij Stradanus de struisvogeljacht het volledige beeldvlak in beslag, terwijl bij cat. 5 deze jacht zich alleen op het tweede plan afspeelt. Ook beeldt Stradanus alleen jagers te paard af en niemand te voet en zijn er op zijn tekening honden te zien, die niet op cat. 5 voorkomen.

Naar de tekening van Stradanus werden vanaf 1570 vele prenten vervaardigd, door verschillende graveurs. In 1578 verscheen een boek met gravures naar Jachten van Stradanus door Philips Galle (1537-1612). Aangezien op de prent van de struisvogeljacht in die uitgave de struisvogels wel twee tenen hebben, een correctie op het voorbeeld van Stradanus, zal de ontwerper van cat. 5 niet deze, maar een andere prent als inspiratie hebben genomen. De prent van Galle van de struisvogeljacht heeft overigens wel tot voorbeeld gediend voor andere wandtapijten met een Struisvogeljacht, zoals de exemplaren in het Stadhuis van Ommen (cat. 166.) en op De Wiersse in Vorden (cat. 199).

Gezien de inspiratie die ervoor werd geput uit prenten naar Stradanus die vanaf 1570 werden gemaakt, zal cat. 5 daarna in Oudenaarde zijn vervaardigd, waarschijnlijk rond 1580-1600.

Het is niet geheel duidelijk of de vrouwenfiguren in het midden en in de benedenhoeken van de boorden van cat. 5 een allegorische betekenis hebben. Zo zijn ze niet voorzien van verklarende inscripties. De voorwerpen die de figuren bij zich hebben zijn wel soms te duiden als attributen van bepaalde personificaties, onder meer van enkele van de negen muzen, maar ze zijn dan niet op verder bekende manieren voorgesteld. Zo is de harp het attribuut van Terpsichore, de muze van zang en dans.6 De dolk is attribuut van Melpone, de muze van het treurspel.7 Het tafereel in het midden van de horizontale boorden zou dan mogelijk een voorstelling kunnen betreffen met deze twee muzen, hoewel Terpsichore verder meestal niet zittend wordt afgebeeld.

De attributen van de vrouwenfiguren in de benedenhoeken, de vogel met een slang in zijn bek en een bladertak met vruchten, zijn niet in verband te brengen met de muzen. Mogelijk is met de gekuifde vogel een haan bedoeld, attribuut van de personificatie van Wellust, een van de hoofdzonden, waar ook slangen wel mee in verband werden gebracht.8

Eenzelfde soort vrouwenfiguur als in het midden van de verticale boorden van cat. 5 , maar in details enigszins verschillend, komt ook voor in de boorden van in dezelfde periode in Oudenaarde vervaardigde wandtapijten, zoals met de Geschiedenis van Alexander.9 Hierop is duidelijker te zien dat de getande strook die ze voor zich langs houdt een lambrequin van stof is en geen balg of harmonica waarop het enigszins lijkt. Het is echter ook geen boekrol, zoals Clio, de muze van de geschiedenis, als attribuut vaak op vergelijkbare wijze voor zich langs houdt.10 De eventuele betekenis van deze figuur op cat. 5 blijft dus vooralsnog onduidelijk.

Conditie:
Het wandtapijt is opgenomen in een houten betimmering. Reiniging en restauratie door ICAT, Cruquius, 2018.

Cat. 5
wandtapijtweverij van Anoniem Oudenaarde ca. 1580-1600 naar ontwerp van Anoniem Oudenaarde ca. 1580-1600
Landschapsverdure met struisvogeljacht, ca. 1580-1600
Amersfoort, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, inv./cat.nr. R 11


Notes

1 Zie De Meûter 1999a, pp. 140, 142 (afb. in kleur).

2 Veiling collectie Olga Ljunggrens e.a., Stockholm, H. Bukowski, 7 april 1954, nr. 964, met afb.

3 Zie ook bij cat. 174, Landschapsverdure met panterjacht, Museum Rotterdam en cat. 22, Landschapsverdure met jacht en landelijke taferelen, kasteel Ammersoyen, Ammerzoden.

4 Zie Bennett 1992, cat. 38.

5 Deze tekening bevindt zich in het Rijksprentenkabinet/ Rijksmuseum Amsterdam, inv. RP-T-1961-92. Zie hierover verder bij cat. 166.

6 Zie Hall 1996, p. 131.

7 Idem, p. 246.

8 Zie Idem, pp. 130, 370-371.

9 Zie de kleurafbeeldingen op De Meûter 1999a, pp. 174-175.

10 Zie Hall 1996, p. 246.

Cookies disclaimer

While surfing the internet, your preferences are remembered by cookies. Cookies are small text files placed on a pc, tablet or cell phone each time you open a webpage. Cookies are used to improve your user experience by anonymously monitoring web visits. By browsing this website, you agree to the placement of cookies.
I agree