RKD STUDIES

Beschrijving:
Een ensemble van landschappen met bossen, waterpartijen, verschillende dieren en vogels, waaronder enkele exotische, en doorkijkjes naar het landschap in de verte, soms met gebouwen, is geplaatst - boven een lambrisering - op alle wanden van de herenkamer, ook over de deuren. Vanaf geheel rechts op de westwand, naast het raam, en voorts met de klok mee, is hierop voorgesteld:

Cat. 192-a: beginnend op de westwand, overgaand op de zuidwand, een boslandschap met links een schuin in de diepte gaande rij loofbomen, waar geheel links een gladharige hond langs de voorste boomstam omhoog kijkt naar een vogeltje op een tak. Iets omhoog naar rechts zit tussen de bladertakken een vogel met rode veren op zijn kop en borst, waarschijnlijk een specht. Op de voorgrond groeien verschillende grote planten, waaronder een slingerende grootbladige kruipplant met daaraan twee grote meloenen (hierboven en rechts ervan is een winkelhaakvormige uitsnede voor een verhulde deur). Iets links van het midden van de zuidwand loopt over de gehele hoogte een naad waar de voorstelling niet aansluit. Rechts hiervan ligt op de voorgrond een grote wit met bruin gevlekte jachthond, met zijn kop naar links, voor een boom met een dikke stam. In deze boom zit een vogeltje op een tak en rechts daarboven staat tussen de bladeren een grote uil, met gespreide vleugels en met een prooi in zijn snavel. Hieronder is een met riet omzoomde waterpartij waarin twee witte zwanen zwemmen met de koppen naar elkaar gewend. In de verte zijn links nog twee zwanen zichtbaar. Geheel rechts is een horizontale uitsnede voor nog een verhulde deur, met daaronder een staand hert met een groot gewei, dat naar links kijkt. In de grote loofboom iets daarachter zit links een eekhoorn op een tak en boven het hert bevindt zich een vogel met uitgeslagen vleugels.

Cat. 192-b: op de oostwand, overgaand naar een aparte smalle strook op de noordwand, een dichtbegroeid loofbos, met grote planten - vaak met rode bloemen - op de voorgrond en geheel linksvoor een naar links rennende haas (met een naad door het achterlijf) en erboven een vogeltje op een tak. In het midden op de voorgrond loopt tussen het riet een bruine jachthond met in zijn bek een witte eend met een blauwe kop. Hierachter stroomt een riviertje en op de achtergrond staat op een verhoging in het landschap een kasteel bestaand uit meerdere vleugels met een centrale ingangspartij met een brede trap (enigszins vergelijkbaar met Kasteel Biljoen, maar grotendeels anders). Rechts gaat een zandpad tussen een bomenrij de diepte in (erboven en rechts ervan is een uitsnede voor een verhulde deur; geheel bovenaan is een rechthoekig ingezet stuk met daarop bladerkruinen met daartussen enkele vogels). Hiervoor, op de voorgrond, lopen drie duiven tussen de planten, hun koppen naar de grond gericht.

Cat. 192-c: op de noordoostwand, overgaand op de torenwand en licht gebogen, een boslandschap met op de voorgrond tussen enkele grote planten een staande witte bok, de kop naar links gewend. Tussen de loofbomen, met daarin vier kleine vogels en rechts een iets grotere vogel met een rode kop, is een doorkijk maar een dorpje met een kerk tussen geboomte.

Cat. 192-d: de noordwestwand, licht gebogen op de torenwand en om de hoek gaand, heeft een rivierlandschap met links en rechts enkele loofbomen. In het midden stroomt een rivier waarover links een brug met bogen loopt. Tegen de voorste rivieroever bevindt zich een aangemeerd bootje met daarbij enkele figuren, waarvan één te paard. Op de verste oever staat een dichte rij loofbomen en is rechts daarachter op een heuvel een groot fortachtig gebouw met verschillende torens zichtbaar. In een boom rechts zit op een tak een grote witte kaketoe, die kijkt naar links in de richting van een papegaaiachtige vogel met een rode kop in de boom aan de linkerkant van het wandtapijt. Op de voorgrond links, tussen enkele planten, staan twee meeuwen met uitgestrekte halzen en geopende snavels. Rechts staat een kalkoen met gespreide staart en daarvoor een kip die met zijn snavel pikt naar een rechthoekig bakje dat tussen hen in staat.

Cat. 192-e: een bij cat. 192-a-c horend wandtapijt dat echter niet in de herenkamer is geïnstalleerd, bevindt zich tegenwoordig in Kasteel Cannenburch te Vaassen. Hierop zit, in een dichtbegroeid loofbomenbos, een grote rode ara in een boom in het midden, iets links daarvan een kleine vogel en verder naar beneden rechts nog een vogeltje. Op de voorgrond, in het midden, zijn tussen grote planten, met rechts een plant met rode irisachtige bloemen, de kop, hals en voorpoten zichtbaar van een naar links rennend everzwijn, komend vanachter een aarden verhoging. De voorstelling op dit tapijt is soms slecht leesbaar vanwege oude restauraties, vooral in de boom in het midden en in het everzwijn.

Commentaar:
In de herenkamer op de hoofdverdieping van Kasteel Biljoen bevinden zich landschapsverdures met dieren op de vier wanden. Deze zijn van uiteenlopende breedte: cat. 192-a-b bedekken de gehele brede zuid- en oostwanden, met een kleine overloop op de belendende west- en noordwanden; cat. 192-c-d bedekken de smalle wanden tussen de ramen op het noordoosten en het noordwesten.

Cat. 192-a-c betreft een reeks van bij elkaar horende wandtapijten met boslandschappen waarin verschillende inheemse dieren en vogels zich ophouden. Hierbij hoort nog een vierde wandtapijt, een landschapsverdure met een everzwijn (cat. 192-e), dat zich tot 2009 elders in Kasteel Biljoen bevond en tegenwoordig in Kasteel Cannenburch is. Op zowel cat. 192-a-c en cat. 192-e komt het licht van links. Deze wandtapijten werden waarschijnlijk vervaardigd door de werkplaats van Maximiliaan van der Gucht te Delft in het derde kwart van de zeventiende eeuw. Het tapijt op de resterende wand, de noordoostwand van de herenkamer (cat. 192-d), is afkomstig van een latere reeks landschapsverdures met zowel inheemse als exotische vogels, die waarschijnlijk werd geweven door de werkplaats van Alexander Baert in Amsterdam, omstreeks 1710. Op dit wandtapijt komt het licht van voren, maar de voorstelling ervan valt nauwelijks uit de toon bij de andere wandtapijten in de herenkamer.

Gezien het feit dat cat. 192-a-d behoren tot twee verschillende reeksen landschapsverdures en er zich in cat. 192-a-b verschillende geknipte zijkanten en naden bevinden waar de voorstelling niet aansluit, zullen deze wandtapijten niet oorspronkelijk voor de herenkamer van Kasteel Biljoen zijn vervaardigd. De wandtapijten waren echter zeker al wel in 1872 aanwezig in deze ruimte, de aan de oude eetzaal grenzende hoekkamer, toen Kasteel Biljoen werd aangekocht door Johann Heinrich Wilhelm Lüps (1812-1880). In 1887 toen deze kamer in gebruik was als de werkkamer van de toenmalige bewoner, zijn zoon Johann Heinrich Lüps (1855-1926), werden ze omschreven als: 'nog goed bewaarde donker groene gobelins'.¹

Hoewel er geen verdere gegevens bekend zijn over hoe lang deze wandtapijten zich daarvoor op Kasteel Biljoen bevonden, de verdere herkomst en de vervaardiging ervan, zijn ze waarschijnlijk het werk van de twee bovengenoemde werkplaatsen vanwege overeenkomsten met andere gedocumenteerde of gesigneerde wandtapijten.

In Nederland zijn nog verschillende verwante reeksen landschapsverdures met dieren door de werkplaats van Maximiliaan van der Gucht en zijn zonen te Delft bewaard waarvan de levering door deze werkplaats gedocumenteerd is: in het Bartholomeus Gasthuis te Utrecht (cat. 183-a-d) uit 1642-1644, het stadhuis van Nijmegen (cat. 161-a-m) uit 1665-1666 en het stadhuis van 's-Hertogenbosch uit 1679.² Daarnaast zijn er nog enkele reeksen die vanwege nauwe overeenkomsten met bovengenoemde series eveneens aan deze Delftse werkplaats kunnen worden toegeschreven: in Slot Zuylen (cat. 167-a-d) uit circa 1670 en de Mesdag Collectie in Den Haag (cat. 68-a-j) uit circa 1675. Meerdere van deze tapijtreeksen vertonen identieke onderdelen als van cat. 192-a-c. Zo is de jachthond met de eend in zijn bek als van cat. 192-b verschillende keren op wandtapijten door Van der Gucht voorgesteld (steeds in dezelfde richting). Onder meer zijn er voorbeelden bekend in Slot Zuylen, het stadhuis van Nijmegen en het stadhuis van 's-Hertogenbosch.³ De liggende, bruin gevlekte hond van cat. 192-a komt eveneens voor bij de reeksen van het Bartholomeus Gasthuis te Utrecht, Slot Zuylen en de Mesdag Collectie in Den Haag (soms in dezelfde richting, dan weer in spiegelbeeld).⁴ De zwanen als op cat. 192-a komen ook voor op de reeksen van het stadhuis van Nijmegen en de Mesdag Collectie (respectievelijk in spiegelbeeld en in dezelfde richting).⁵ Een van de zwanen komt ook voor op een wandtapijt van het stadhuis van 's-Hertogenbosch.⁶ De witte bok van cat. 192-c is eveneens voorgesteld op de reeksen van het stadhuis van Nijmegen en Slot Zuylen.⁷ Ook het everzwijn van cat. 192-e is afgebeeld op een van de landschapsverdures van het stadhuis van Nijmegen.⁸ Het hert van cat. 192-a tenslotte figureert eveneens bij Slot Zuylen.⁹ Het feit dat meerdere van deze elementen in verschillende richtingen voorkomen, kan er op wijzen dat men in de weefwerkplaats bepaalde kartononderdelen zo nodig omgekeerd gebruikte.¹⁰

Vanwege bovengenoemde overeenkomsten zullen cat. 192-a-c en cat. 192-e van Kasteel Biljoen zijn te dateren in het derde kwart van de zeventiende eeuw. De ontwerper van de voorstellingen op cat. 192-a-c en cat. 192-e is niet bekend. Wel is duidelijk dat er in de weefwerkplaats over een periode van omstreeks dertig jaar door Van der Gucht een groot aantal variaties op hetzelfde thema werd uitgevoerd.

Dezelfde praktijk, de herhaling van bepaalde elementen in verschillende voorstellingen met landschapsverdures, werd eveneens toegepast in de werkplaats van Alexander Baert in Amsterdam. Zo werd voor het rivierlandschap op de achtergrond van cat. 192-d, met de bladertakken daarboven in de lucht, hetzelfde karton gebruikt als voor een gedeelte van een Landschapsverdure met vogels en uitzicht op een rivierlandschap in het Rijksmuseum in Amsterdam dat behoort tot een reeks van twee landschapsverdures in bezit van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap en ondergebracht is in het Rijksmuseum in Amsterdam.¹¹ Het daarbij horende wandtapijt is voorzien van de signatuur van Alexander Baert en het stadsmerk van Amsterdam.¹² Omdat voor dit tweede wandtapijt in het Rijksmuseum deels gebruik gemaakt is van hetzelfde karton als een reeks van Vier landschapsverdures met allegorieën op het weesmeestersambt in het stadhuis van Enkhuizen (cat. 106-a-c), waarvan gedocumenteerd is dat ze in 1710 door Alexander Baert werd geleverd en in de weesmeesterenkamer van het stadhuis geïnstalleerd, kan voor zowel de reeks in het Rijksmuseum als voor cat. 192-d een datering van omstreeks 1710 worden aangenomen.¹³ Dit geldt eveneens voor de reeks Landschapsverdures met dieren van Kunstmuseum Den Haag (cat. 81-a-c), die ook weer overeenkomende elementen heeft met de reeks in het Rijksmuseum. Hierop zijn ook dezelfde twee meeuwen en een witte kaketoe zoals die op cat. 192-d voorgesteld.¹⁴

Conditie:
Met verschillende naden van aan- en ingezette stukken en uitsnijdingen voor deuropeningen in cat. 192-a-b. Herstelwerkzaamheden door de behanger Gerritsen, 1889.¹⁵ Grondige restauratie door de firma J.A. de Klark uit Arnhem, 1912.¹⁶ Reiniging en conserverende behandeling van de wandtapijten van de tuinkamer bij de Koninklijke Manufactuur De Wit in Mechelen (België), 2012-2013. Hierbij werd onder meer de oude jute voering vervangen door consolidatiedoeken (ter versteviging van lacunes) en een volledige linnen voering in zandkleur.

Cat. 192-a
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1710
Een boslandschap met een gladharige hond, ca. 1650-1710
Rheden (plaats, Gelderland), particuliere collectie Kasteel Biljoen, inv./cat.nr. GK 13321

Cat. 192-b
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1710
Een boslandschap met een rennende haas, ca. 1650-1710
Rheden (plaats, Gelderland), particuliere collectie Kasteel Biljoen, inv./cat.nr. GK 13322

Cat. 192-c
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Een boslandschap met een staande witte bok, ca. 1650-1675
Rheden (plaats, Gelderland), particuliere collectie Kasteel Biljoen, inv./cat.nr. GK 13323

Cat. 192-d
wandtapijtweverij van Alexander Baert (I) naar ontwerp van Anoniem ca. 1710
Een rivierlandschap met een witte kaketoe, ca. 1710
Rheden (plaats, Gelderland), particuliere collectie Kasteel Biljoen, inv./cat.nr. GK 13324

Cat. 192-e
wandtapijtweverij van Maximiliaan van der Gucht naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Een boslandschap met een everzwijn, ca. 1650-1675
Rheden (plaats, Gelderland), particuliere collectie Kasteel Biljoen, inv./cat.nr. GK 13238