170. Scènes uit het Leven van Maria: Visitatie, Geboorte van Christus, Vlucht naar Egypte
Beschrijving:
In een landschap, met een veld met bloeiende plantjes op de voorgrond, zijn drie scènes naast elkaar voorgesteld. Links de Visitatie, het bezoek van de zwangere Maria, met lang blond haar en gekleed in een rood gewaad met daarover een blauwe mantel, aan haar oudere nicht Elisabet, die eveneens in verwachting is. Beide vrouwen hebben een met juwelen afgezette aureool rond hun hoofd. Achter hen is een heuvellandschap zichtbaar, met rechts daarin de verkondiging aan de herders door een in de lucht zwevende engel met een banderol in zijn armen. Centraal op het tapijt is een tafereel met de Geboorte van Christus. Voor een ruïne van gemetselde stenen - waarvan de lage muurtjes links en rechts een scheiding vormen voor de verschillende taferelen - zijn Maria en Jozef in aanbidding geknield voor het Christuskind. Dat ligt, met - als enige in deze scène - een aureool rond zijn hoofdje, op een punt van Maria's over de grond gedrapeerde mantel. Tussen Maria en Jozef zijn de koppen van de os en de ezel te zien en daarboven twee engelen, vlak onder het nog net zichtbare rieten dak. Rechts is de Vlucht naar Egypte afgebeeld, met Maria schrijlings rijdend op de ezel met het Christuskind in haar armen en Jozef die er naast loopt. In deze laatste scène hebben Maria en Christus beiden een aureool.
Aan de bovenkant en langs de zijkanten (niet aan de onderzijde) loopt een boord met een textielpatroon van rechthoeken met een granaatappelmotief met een diagonaal licht en schaduw effect, mogelijk geïnspireerd op het vouwen van kostbare stoffen. De bovenboord heeft aan de onderzijde nog een franjemotief in de kleuren rood, blauw en grijswit.
Commentaar:
Het relatief lage formaat van cat. 170 lijkt te wijzen op een functie als antependium aan de voorzijde van een altaar. Een andere mogelijkheid zou een toepassing als dorsalium of koortapijt kunnen zijn, maar die zijn meestal hoger van afmeting.
Eenzelfde type meerkleurige franje als die bovenaan is afgebeeld op cat. 170 komt regelmatig voor aan de onderzijde van antependia en kleinere wandtapijten voor boven banken.1 Ook zijn er antependia van geborduurde stoffen bekend die aan de bovenzijde een baan van een contrasterend patroon hebben die onderaan is afgezet met een echte franje.2 Kalf wees er eerder op dat de bovenste boord met het textielpatroon en het franjemotief de indruk wekt van een baldakijn boven de voorstelling, zoals dat voorkomt op een wandtapijt in het Historisch Museum in Bern met de Aanbidding door de Wijzen, vervaardigd in Doornik rond het midden van de vijftiende eeuw.3
Cat. 170
wandtapijtweverij van Anoniem Southern Netherlands (hist. region) 1500-1520
Scènes uit het Leven van Maria: Visitatie, Geboorte van Christus, Vlucht naar Egypte, 1500-1520
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv./cat.nr. MBT 54
Cat. 170 had oorspronkelijk aan de onderzijde eveneens eenzelfde boord met textielpatroon als aan de bovenzijde. Dit blijkt uit de afbeelding in de catalogus van de veiling van de collectie Molinier in 1906. (afb. a) Hierna, maar vóór de veiling van de collectie Heilbronner in 1921, is deze benedenboord verwijderd en zijn de twee helften ervan vervolgens aan de zijkanten van het tapijt bevestigd. De in 1906 aanwezige zijboorden met een slingerend bloemmotief, die echter niet oorspronkelijk bij het tapijt zullen hebben gehoord, zijn toen geheel verwijderd. Aan de onderzijde en rechts werd toen ook een baan van circa 10 cm aangeweven met een aanvulling van de hoofdvoorstelling.4
Voor de hier voorgestelde scènes uit het leven van Maria zijn de relevante beschrijvingen uit het Nieuwe Testament gevolgd.5 Ten eerste de Visitatie (Lucas 1: 39-56), waarbij Maria kort na de Annunciatie en de Ontvangenis een bezoek brengt aan Elisabet die zwanger is van Johannes de Doper. Op de achtergrond daarvan is de Aankondiging aan de herders (Lucas 2: 8-14) door de engel Gabriel. In het midden de Geboorte van Christus (Lucas 2: 1-7) met Maria en Jozef in aanbidding in tegenwoordigheid van de os en de ezel. De ruïne waarbinnen de Geboorte van Christus is geplaatst was in de laat middeleeuwse kunst het symbool voor het verval van het judaïsme, dat plaats maakte voor het er uit voortkomende christendom.6 In de laatste scène de Vlucht naar Egypte (Mattheus 2: 13-15), nadat Jozef in een droom gewaarschuwd was dat Herodes het kind zocht om het te doden.
Cat. 170 zal zijn vervaardigd in de Zuidelijke Nederlanden, waarschijnlijk in de eerste decennia van de zestiende eeuw. Als plaats van vervaardiging is wel gedacht aan Brugge.7 Er is echter niet genoeg vergelijkingsmateriaal voorhanden om het met zekerheid aan een bepaald productiecentrum toe te kunnen wijzen. De compositie en ook het afgebeelde type kleding, haardracht en sieraden hebben een grote verwantschap met de schilderkunst van de Zuidelijke Nederlanden uit de vijftiende eeuw. Mogelijk is er ook gebruik gemaakt van afbeeldingen uit gedrukte boeken uit het eind van de vijftiende en begin van de zestiende eeuw, maar vooralsnog zijn er geen directe voorbeelden van cat. 170 of van de afzonderlijke taferelen ervan achterhaald.
Afb. a
Cat.cat. 170 in 1906. Foto uit catalogus veiling collectie Émile Molinier, Parijs, Galeries Durand-Ruel, 21-28 juni 1906, nr. 674.
Er zijn twee nauw aan cat. 170 gerelateerde tapijten bekend. Het eerste hiervan, Anna te Drieën met twee heiligen, bevindt zich in The Burrell Collection in Glasgow.8 (afb. b) Het heeft een voorstelling met in het midden een Anna te Drieën, waarvan de figuur van Maria van eenzelfde type is als op cat. 170, met dezelfde kleding, inclusief de twee ronde mantelspelden bij de hals en hetzelfde hoofdsieraad. Links en rechts staan de heiligen Catharina van Alexandrië - met bij haar voeten het hoofd van keizer Maxentius als attribuut - en Barbara. Aan de boven- en onderzijde bevinden zich bovendien boorden van hetzelfde type als aan cat. 170, echter zonder franjemotief onderaan de bovenboord. Deze boorden zijn opnieuw aangenaaid, waarschijnlijk na een verkleining van het tapijt. Sir William Burrell kocht dit tapijt in 1937 op de veiling van de collectie van luitenant-kolonel Henry Howard, die het omstreeks 1890 in Zwitserland had verworven.9 Het zou afkomstig zijn van een kerk in het kanton Wallis, waar het enige tijd rond de preekstoel hing en waaraan het in het verleden door een edelman geschonken was om een historische gebeurtenis te gedenken.10 Kendrick opperde dat het tapijt afkomstig zou kunnen zijn van de oorlogsbuit van de slag bij Granson in 1476, waarbij de hertog van Bourgondië, Karel de Stoute, werd verslagen.11 Dit was echter niet op feiten gebaseerd en lijkt onwaarschijnlijk omdat het tapijt stilistisch van na die tijd dateert.
Het tweede aan cat. 170 gerelateerde tapijt is de Aanbidding door de Wijzen in de collectie van het Musée des Tissus et des Arts Décoratifs te Lyon.12 De figuren van Maria en Jozef daarop zijn zeer vergelijkbaar met die op cat. 170, maar hun kleding is enigszins anders. Dat tapijt, dat geen boorden (meer) heeft, werd in 1874 verworven in de kunsthandel te Lyon.
Mogelijk duidt het bestaan van de twee bijbehorende tapijten op een gebruik van een reeks van antependia voor meerdere altaren. Kalf opperde dat de tapijten mogelijk oorspronkelijk als een reeks koortapijten gemaakt waren, die later elk een afzonderlijke toepassing als antependium hebben gekregen.13
Conditie:
Goed. Met enkele herstellingen door middel van stoppen, met name in het bovenste deel van de middelste scène. Aan de onderzijde en rechts van de hoofdvoorstelling is een baan van circa 10 cm, waarvan de kleuren zijn verschoten, nieuw aangeweven tussen 1906 en 1921. De boorden links en rechts zijn in dezelfde periode aangezet; deze zijn afkomstig van de oorspronkelijke benedenboord van cat. 170. De stootboorden en de twee smalle biezen rondom zijn eveneens nieuw aangeweven.
Afb. b
wandtapijtweverij van Anoniem Southern Netherlands (hist. region) ca. 1500
Anna te Drieën met twee heiligen, ca. 1500
Glasgow (stad, Schotland), The Burrell Collection
Notes
1 Zie bijvoorbeeld de zestiende-eeuwse antependia in het Rijksmuseum Amsterdam (Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, cat. 94) en in het Groninger Museum (cat. 117).
2 Zie bijvoorbeeld Ciatti 1994, cat. 9, 12, 38, 41.
3 Kalf 1986, p. 102. Zie ook Stettler, Nizon 1966, pp. 26-27; Wyss 1969, pp. 459-472; Rapp Buri, Stucky Schürer 2002, pp. 27-28.
4 Zie tevens bij conditie en herkomst.
5 Zie Hall 1996, pp. 1, 116, 360, 362.
6 Idem, pp. 116, 300.
7 Kalf 1986, p. 106.
8 The Burrell Collection, Glasgow, reg. nr. 46.14, 100 x 184 cm. Kendrick 1926, pp. 211-217; Cat. tent. Londen 1975, cat. 78; Kalf 1986, p. 103, afb. 7; Cleland, Karafel 2017, cat. 119.
9 Collectie Henry Howard (1848-1934), Stone House, Stone bij Kidderminster (Worcestershire), veiling Londen, Sotheby & Co., 11 mei 1934, nr. 164 (met afb. in kleur) en vervolgens opnieuw Collectie Henry Howard, veiling Londen, Christie, Manson & Woods, 6 mei 1937, nr. 134 (met afb. in zwart-wit). Bij de veiling in 1937 zat het tapijt in een grote kist gemaakt van acht ijzeren panelen met snijwerk decoratie afkomstig van een orgelfront (gedateerd 1638) uit het Benedictijnse klooster van Muri in het kanton Aargau in het zuiden van Zwitserland, maar het is niet duidelijk of ook het tapijt een relatie met dit klooster had.
10 Kendrick 1926, p. 212.
11 Idem, pp. 212, 217.
12 Inv. MT 22355, 85 x 200 cm. Kalf 1986, p. 105, afb. 9; Cat. Lyon 1996, cat. 6, met afb.; Cleland, Karafel 2017, p. 551, 552, afb. 3.
13 Kalf 1986, p. 105.