RKD STUDIES

Beschrijving:
In het midden van de voorstelling, op een rijk met snijwerk versierde troon, zit koning Agamemnon, opperbevelhebber van de Grieken. Hij draagt een blauwe tuniek met daarover een bruine mantel gedrapeerd. Met zijn handen steunend op de - deels zichtbare - leeuwen aan de voorzijde van de troon buigt hij zich met een boze blik voorover naar Achilles, held uit de Trojaanse oorlog, die links op de trap naar de troon staat. Achilles, in een rode tuniek en over zijn schouders een bruin met rode mantel, houdt de hand aan zijn zwaard. Hij kijkt vertoornd om naar de godin Athena die in een wolk achter hem zweeft en hem aan zijn haar trekt. Rechts staan drie mannen op de treden van de troon, waaronder de kale Nestor die zijn hand legt op Agamemnons arm. Centraal op de voorgrond ligt een leeuw, die met een zware ketting - met daaraan een ijzeren bal - om zijn hals is vastgebonden aan een ring aan de onderste troontrede. Boven en achter de troon hangt een geplooid blauwgroen gordijn. Rechts is een stuk van een tentdoek zichtbaar dat met lijnen strak wordt gespannen, met daarachter een bewolkte lucht.

Aan weerszijden van de trap naar de troon staan sokkels met hermen die boven manden met vruchten een architraaf dragen. Links is dat een geblinddoekte en geketende oude man met een toorts bij zijn voetstuk, de Blinde Woede, en rechts een oude vrouw met krullende lokken, een rafelige mantel om en twee vechtende slangen die zich winden rond haar pijler, de Tweedracht. Voor de architraaf in het midden is een cartouche omlijst door rolwerk en daarbinnen op een blauw fond de inscriptie ABSTINET A/ FERRO AEACIDES/ RETINENTE MINERVA (de kleinzoon van Aeacus, Achilles, ziet af van het zwaard omdat Minerva hem tegenhoudt). Voor de architraaf langs, en achter de cartouche, zijn festoenen van bladeren gehangen en links en rechts met gestrikte koorden bevestigd. Aan weerszijden van de cartouche houdt een naakte putto - waarvan de linker met vlindervleugels - zich vast aan de festoenen. Rondom loopt een donkerbruine stootboord met daarin rechts onderaan de signatuur D. EGGERMANS. F. (Daniël Eggermans Fecit) en het stadsmerk van Brussel: B wapenschildje B.

Commentaar:
De voorstelling van dit wandtapijt met Achilles vertoornd op Agamemnon uit de beroemde reeks met de Geschiedenis van Achilles naar ontwerpen van Peter Paul Rubens staat van alle bekende versies het dichtst bij het ontwerp van Rubens.¹

Cat. 172
wandtapijtweverij van Daniel Eggermans (I) naar ontwerp van Peter Paul Rubens
Achilles vertoornd op Agamemnon, 1639-1642
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv./cat.nr. MBT 60 (KN&V;)

Rubens' ontwerpschets in olieverf op paneel, aangeduid met 'bozzetto', voor Achilles vertoornd op Agamemnon is, net als cat. 172, in het Museum Boijmans van Beuningen te Rotterdam, samen met zes andere bozzetti voor de Achillesreeks.² (afb. a) Evenals op de bozzetto, en ook het verder uitgewerkte, op paneel geschilderde, grotere modello,³ vormen op cat. 172 de boorden een eenheid met de hoofdvoorstelling, met hermen aan de zijkanten: een oude vrouw, de Tweedracht (Discordia), en een oude man, de Blinde Woede (Furor Caecus).⁴ Dit was een door Rubens bedachte vernieuwing waarmee hij op het wandtapijt een illusie schiep van een doorlopende ruimte, waarvan de architecturale elementen de inhoudelijke betekenis van het afgebeelde verhaal aanvullen, in plaats van de voorheen gebruikelijke door middel van decoratieve boorden ingekaderde voorstelling.⁵ Ook de voor de troon liggende, geketende leeuw, zinnebeeld voor de ingehouden toorn van Achilles, is direct nagevolgd van de bozzetto.⁶

Cat. 172 is voorzien van de ingeweven signatuur van Daniël I Eggermans (geboren rond 1580, werkzaam als tapissier vanaf 1631 en overleden vóór 27 november 1642), die in 1639 leider werd van de Brusselse werkplaats van de familie Raes na het overlijden van Jan II Raes (1602-1639), die sinds 1629 aan het hoofd van deze werkplaats stond en ondertekende met de signatuur Jean Raes le Jeune.⁷ Eggermans werd door zijn zoon Daniël II Eggermans (1604-1669) in een petitie aan het Brusselse stadsbestuur in 1663 aldus beschreven: 'sijnen voors. vader, saliger, den welcken tsedert den jaeren xvi eenendertich, sterck ende veel heeft gevrocht, ende genegotieert neffensde principaelste ende raerste meesters van de voors. vermaerde conste van tapitserijen; (…) sijnen voors. vader sal., als voren geseijt, was een van de principaelste meesters vanden voors. ambachte, den welcken op sijnen winckel continuelijck was hebbende, twelff getauwen, ende vierentwintich gasten, ende tot dijen hadde overgenomen den grooten ende vermaerden winckel van wijlen Jan Raes den Jongen, ende sterck werckende, ende negotierende, soo in canten, goude, silvere, als sijde stoffe, soot ten dienste van sijne heijlicheijt sijne con. mat. als andere particuliere princen ende potentaeten'.⁸ Vanaf 1642, na het overlijden van Daniël I Eggermans, kwam de leiding van de Raes werkplaats opnieuw in handen van Jan I Raes (1574-1651), die reeds de leiding had gehad tussen 1593/1594 en 1629 en door wie ook eerdere tapijtreeksen naar ontwerp van Rubens, de Geschiedenis van Decius Mus en de Triomf van de Eucharistie, als eerste werden uitgevoerd.⁹ Al in oktober 1642 tekende deze een contract voor de uitvoering van een reeks van twaalf wandtapijten met de Geschiedenis van Achilles.¹⁰

De opdrachtgever of besteller van cat. 172 is onbekend. Ook de herkomst ervan vóór 1852 toen het in Parijs als onderdeel van een reeks van acht wandtapijten met de Geschiedenis van Achilles werd geveild uit de collectie van de voormalige Franse koning Louis-Philippe is niet bekend.¹¹

Aangenomen wordt dat de Achillesreeks werd ontworpen voor de Antwerpse tapijthandelaar Daniël Fourment, de schoonvader van ontwerper Rubens, daar deze in 1643 de bozzetti voor deze reeks bezat en de handelsvennootschap van diens zoon Peter Fourment de modelli en de kartons ervan in 1653 verkocht aan de samenwerkende Brusselse werkplaatsen van Jan van Leefdael en Geraert van der Strecken, die nog meerdere reeksen met de Geschiedenis van Achilles zouden uitvoeren.¹²

Cat. 172 en de zeven tot dezelfde uitvoering behorende wandtapijten worden beschouwd als de eerste editie (editio princeps) van de Achillesreeks, geweven in de periode 1639-1642, toen de Brusselse werkplaats van de familie Raes werd geleid door Daniël I Eggermans. Het is eventueel mogelijk dat Jan II Raes voor zijn overlijden in 1639 begon aan de uitvoering van de Achillesreeks, maar gezien deze door Daniël I Eggermans gesigneerde, rijk met goud- en zilverdraad uitgevoerde, reeks van alle bekende uitvoeringen het dichtst staat bij de ontwerpschetsen en modelli, wordt er vooralsnog vanuit gegaan dat dit de editio princeps is. Hieruit volgt tevens dat de ontwerpen van de Achillesreeks zullen zijn ontstaan in 1639 of kort daarvoor, niet lang voor het overlijden van Rubens in mei 1640.¹³

Tot 1931 was de reeks van acht wandtapijten waar cat. 172 toe behoorde nog bij elkaar. Vier van de andere wandtapijten zijn sinds 1954 in bezit van de Fundaçao da Casa de Bragança en hangen in het Palaçio Duçal te Vila Viçosa in Portugal.¹⁴ De Centaur Chiron onderricht de jeugdige Achilles van deze reeks bevindt zich in een particuliere collectie te Parijs. De resterende twee wandtapijten, Thetis dompelt Achilles in de Styx en Achilles doodt Hector, werden in 1970 geveild te Parijs.¹⁵

Conditie:
Goed, maar met enigszins verbleekte kleuren aan de voorzijde. Restauratie door Chevalier Conservation, Courbevoie, Frankrijk, 2003.

Afb. a
Peter Paul Rubens
De toorn van Achilles, 1630-1635
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv./cat.nr. 1760b