RKD STUDIES

Beschrijving:
In het midden van de voorstelling, voor een met linten opgehangen doek met een granaatappelpatroon, zit Maria met het naakte Christuskind op schoot. Ze heeft lange blonde haren die over haar schouders vallen en draagt een blauwe mantel. Op de tegelvloer op de voorgrond, bij de zoom van Maria's lange mantel, ligt een grote kroon. Voor Maria knielt links een van de drie wijzen uit het Oosten. Deze oudere man met een baard is gekleed in een blauwe mantel met een grote bontkraag over een gewaad met een vergelijkbaar granaatappelpatroon als op de doek achter Maria. Hij tilt samen met het Christuskind het deksel op van een kostbare doos met daarin enkele goudklompjes. Linksachter hem staat een tweede wijze, gekleed in een rood gewaad van gedessineerde stof, met een dekselpot met mirre in zijn rechterhand. Daarachter zijn nog de hoofden zichtbaar van drie andere mannen, waarvan één met een monnikskap. Rechtsvoor Maria staat de derde wijze, zonder baard en met schouderlang haar dat onder zijn hoed met omgeslagen randen en drie kroonpunten vandaan komt. Hij draagt een blauw fluwelen kleed met daarover een lange rode mantel, die hij met zijn linkerhand om zich heen trekt en die onder zijn kin is gesloten met een grote ronde mantelspeld. In zijn uitgestoken rechterhand houdt hij een gouden staande houder waarin een brede doos met wierook. Achter hem staat een hoveling en kijkt een andere man door een vierkante muuropening. Op de achtergrond zijn links en rechts de stenen muren zichtbaar van de stal, waarop links enkele plantjes groeien. In de linker benedenhoek staat nog een bloeiende plant.

Rondom lopen boorden met slingerende bloemtakken, zoals rozen, viooltjes en madeliefjes, die met gestrikte linten aan elkaar zijn gebonden.

Commentaar:
Dit wandtapijt van relatief bescheiden afmetingen heeft een voorstelling van de drie wijzen (koningen) uit het Oosten die geschenken aanbieden aan het pasgeboren Christuskind (Mattheus 2: 1-12). De wijzen volgden een ster naar Bethlehem, waar Christus, de Koning der Joden was geboren. Daar aangekomen, knielden ze in aanbidding voor hem neer en gaven hem wierook, mirre en goud.

Dezelfde scène als op cat. 168 komt ook voor op een wandtapijt met de Annunciatie, Geboorte van Christus, Aanbidding door de wijzen, de profeet Jesaja en de apostel Andreas in het Fogg Museum van Harvard Art Museums in Cambridge (Massachusetts) dat in 1914 in bezit was van Fernand Schütz te Parijs en daarvoor afkomstig zou zijn uit het kasteel van Evora in Portugal.¹ (afb. a) Dat wandtapijt, met een gedeeltelijke verbeelding van het tweede en het derde van de twaalf artikelen van het christelijk geloof, was oorspronkelijk onderdeel van een groter wandtapijt uit een reeks met het Credo, waarop de Apostolische geloofsbelijdenis wordt voorgesteld door middel van taferelen uit het Nieuwe Testament die worden begeleid door profeten en apostelen.² cat. 168 verschilt wel in enkele details van het wandtapijt in het Fogg Museum. Zo draagt Maria daar een doek op het hoofd, is de gehele stenen stal zichtbaar en ligt er een vloerkleed met een bloempatroon in plaats van een tegelvloer zoals op cat. 168.

Cat. 168 lijkt ook schematischer van uitvoering dan het wandtapijt in het Fogg Museum. Dit komt waarschijnlijk door de vele restauraties en nieuw geweven delen in cat. 168.³ Deze laatste bevinden zich vooral langs de randen van de voorstelling, wat erop zou kunnen duiden dat cat. 168 ooit eveneens onderdeel is geweest van een groter wandtapijt.

In voorstellingen van de Aanbidding door de wijzen werd soms de opdrachtgever geportretteerd in een van de koningen, als symbool van zijn vroomheid.⁴ Kalf meende ook op cat. 168 in de rechter wijze koning Lodewijk XII (1462-1515), koning van Frankrijk van 1498-1515, te herkennen.⁵ Er is inderdaad enige gelijkenis met de bekende portretten van Lodewijk XII, met name in de haardracht. Op eigentijdse portretten van Lodewijk XII, zoals het liggende beeld op zijn graftombe (samen met zijn tweede vrouw Anna van Bretagne) in de basiliek van Saint-Denis, heeft hij echter meer een soort wipneus en geen kromme neus zoals de wijze op cat. 168.⁶ Het tapijt dateert stilistisch wel uit de laatste jaren van de regeringsperiode van koning Lodewijk XII, omstreeks 1510-1515. Het werd vervaardigd in de Zuidelijke Nederlanden, mogelijk te Brussel.

Er zijn verschillende toeschrijvingen gedaan voor het oorspronkelijke ontwerp van cat. 168. Zo werd het toegeschreven aan een zekere meester Philips uit Brussel.⁷ Deze 'Philips de schilder' is echter alleen bekend van een document uit 1513 waarin hij wordt genoemd als de kartonschilder van het door Jan van Roome ontworpen wandtapijt met de Miraculeuze Communie van Herkenbald. Deze vermelding geeft helaas geen houvast om een dergelijke toeschrijving te kunnen doen.⁸

Recentelijk werd voor het ontwerp van de Credo reeks, waaraan de voorstelling van cat. 168 is ontleend, de werkplaats van Colijn de Coter, omstreeks 1500, voorgesteld als een mogelijkheid,⁹ evenals voor de verwante reeks met de Verlossing van de Mens, waarvan er zich drie wandtapijten bevinden in Kasteel De Haar te Haarzuilens.¹⁰

Conditie:
Goed. Bij een restauratie, waarschijnlijk omstreeks 1900, werden er langs alle zijden van de hoofdvoorstelling delen nieuw geweven, zoals de gehele tegelvloer, de linker zijboord en het bovenste gedeelte van de rechter zijboord. Deze zijn meest sterker verschoten. Ook de gezichten zijn met wol of penseel bijgewerkt.¹¹

Cat. 168
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1510-1515 naar ontwerp van Anoniem ca. 1510-1515
Aanbidding door de Wijzen, ca. 1510-1515
Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, inv./cat.nr. Inv. MBT 53

Afb. a
wandtapijtweverij van Anoniem Southern Netherlands (hist. region) ca. 1525 naar ontwerp van Anoniem Southern Netherlands (hist. region) ca. 1525
Annunciatie, Geboorte van Christus, Aanbidding door de wijzen, de profeet Jesaja en de apostel Andreas, ca. 1525
Cambridge (Massachusetts), Harvard Art Museums