166. Struisvogeljacht
Beschrijving:
In een landschap wordt een struisvogel, in het midden van de voorgrond, belaagd door jagers met tulbanden en verschillende honden. Links naderen twee ruiters met speren het dier. Van rechts komen een derde ruiter en een jager te voet die de lijn om de hals van een van de honden losmaakt om hem op de struisvogel los te laten. Op de voorgrond staan enkele bloeiende plantjes. Op de achtergrond jagen ruiters op een tweede struisvogel. In de verte zijn tussen de bomen enkele gebouwen zichtbaar. Links en rechts wordt de voorstelling ingekaderd door loofbomen met gevlekte of geschubde stammen.
Het wandtapijt heeft boorden rondom: in de zijboorden een kandelaberachtige opbouw met vazen en schalen en afhangende gedrapeerde doeken, waartussen vruchten en bloemen, waaronder veel bolgewassen (vooral tulpen en narcissen); in de onder- en bovenboord vooral acanthusachtige bladeren en eveneens vruchten en bloemen en afhangende geschulpte doeken. Aan de binnenzijde van de boord lopen smalle bruine en beige randen en langs de buitenzijde, met uitzondering van de bovenkant, een boordje met een ornament van ovalen afgewisseld door steeds drie balletjes.
Commentaar:
De voorstelling op dit wandtapijt, van een struisvogeljacht in Barbarije, in het noordwesten van Afrika, gaat oorspronkelijk terug op een tapijtontwerp door Jan van der Straet alias Stradanus (1523-1605). Tussen 1566 en 1577 maakte Stradanus in opdracht van hertog Cosimo I de' Medici ontwerpen en kartons voor een uitgebreide reeks van wandtapijten met Jachten voor de Villa van Poggio a Caiano. Deze werden uitgevoerd door de Medici Manufactuur in Florence in de periode 1566-1582.1 Het wandtapijt met de struisvogeljacht van deze magnifieke reeks is niet overgeleverd, maar een ongedateerde tekening van Stradanus in de collectie van het Rijksprentenkabinet wordt beschouwd als een voorbereidende schets voor het ontwerp daarvan.2 (afb. a)
Voor cat. 166 is de tekening van Stradanus als uitgangspunt genomen. Het meer directe voorbeeld zal een prent zijn geweest. Hiervan werden er na 1570 vele gemaakt, door verschillende graveurs.3 Frappant is bijvoorbeeld dat meerdere van de loofbomen op het wandtapijt geschubde stammen hebben zoals van de palmbomen op de prenten, terwijl deze op de tekening van Stradanus niet voorkomen. In 1578 verscheen te Antwerpen een boek met 44 gravures door Philips Galle (1537-1612) naar Jachten van Stradanus. Hierbij is ook een prent met de Struisvogeljacht naar de tekening in het Rijksprentenkabinet.4 (afb. b) Een aardig detail is dat waar Stradanus de struisvogel abusievelijk drie in plaats van twee tenen gaf, Galle dit in zijn prent verbeterde.
De hoofdhandeling bij cat. 166 is hetzelfde als op de tekening van Stradanus, maar er zijn meerdere figuren toegevoegd - zoals de man te voet, rechts van de struisvogel, die de lijn van de hond losmaakt. Ook de uitvoering van het landschap, het type van de figuren, de detaillering - de struisvogel heeft, zoals hierboven al werd aangegeven, poten met twee tenen - en vooral de sfeer is anders dan het origineel van Stradanus.
De stijl van het wandtapijt doet enigszins denken aan die van wandtapijten uit de Zuidelijke Nederlanden, met name uit Oudenaarde, uit de tweede helft van de zestiende eeuw. De zijboorden zijn gebaseerd op zestiende-eeuwse, aan klassieke voorbeelden ontleende kandelabers en details uit grotesken, zoals de afhangende al of niet geschulpte draperieën. Maar tulpen werden pas rond 1600 in de Nederlanden geïntroduceerd en vooral vanaf circa 1620 op kunstvoorwerpen afgebeeld. Acanthusbladeren, die in de late zestiende eeuw vrijwel als motief verdwenen waren, beginnen in de jaren twintig van de zeventiende eeuw vanuit Italië aan een nieuwe opmars, zodat cat. 166 van daarna moet dateren.5
Er zijn meerdere, soms ook aan Oudenaarde toegeschreven, wandtapijten bekend met voorstellingen van struisvogeljachten. Deze hebben steeds weer andere composities dan cat. 166, ze gaan echter altijd uiteindelijk terug op de tekening van Stradanus. Ook zijn ze steeds voorzien van andere boorden.6
Dit type wandtapijten wordt daarnaast ook wel toegeschreven aan Aubusson, in Frankrijk. Door het ontbreken van merken op cat. 166en eraan verwante wandtapijten met jachtvoorstellingen is het echter vooralsnog niet mogelijk gebleken om deze aan een bepaald productiecentrum toe te kunnen schrijven.7
Conditie:
Goed. Met veel reparaties door middel van stoppen.
Cat. 166
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1630-1660 naar ontwerp van Jan van der Straet
Struisvogeljacht, ca. 1630-1660
Ommen, Stadhuis Ommen
Afb. a
Jan van der Straet
Struisvogeljacht in Barbarije, ca. 1578
Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv./cat.nr. RP-T-1961-92
Afb. b
Philips Galle
Jacht op struisvogels, 1578
Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv./cat.nr. RP-P-1891-A-16427
Notes
1 Meoni 1998, pp. 210-225, cat. 46-54. Zie aldaar voor verdere literatuur over deze reeks.
2 Rijksprentenkabinet/ Rijksmuseum Amsterdam, inv. RP-T-1961-92. Zie: De Groot 1999, p. 19, met afb. in kleur.
3 Meoni 1998, p. 213.
4 Rijksprentenkabinet/ Rijksmuseum Amsterdam, inv. RP-P-1891-A-16427. Zie: Sellink, Leesberg 2001, III, nr. 543.
5 Zowel de toepassing van de zeer vrije vorm van acanthusranken in de horizontale boorden, als de kandelabervorm van de zijboorden doen sterk denken aan ornamentprenten van Agostino Mitelli (1609-1660) uit circa 1630-1640, zij het dat daarin in het geheel geen vruchten en bloemen of draperieën zijn toegepast. Berliner, Egger 1981, 1 en 2, nr. 760 (met afb.).
6 Zie ook bij cat. 199, De Wiersse, Vorden.
7 Zie ook De Meûter 1999a, pp. 106-107; Bertrand 2002, pp. 196, 200.