144. Wandtapijt met twee bijbelse taferelen: de wijze en de dwaze maagden en Rebekka en Eliëzer bij de bron
Beschrijving:
De voorstelling op dit wandtapijt is door een zwarte verticale streep in het midden verdeeld in twee taferelen, één uit het Oude Testament en één uit het Nieuwe Testament.
Rechts is een tafereel uit de geschiedenis van Rebekka en Eliëzer (Genesis 24: 1-24). Abraham's knecht Eliëzer, die de opdracht had om voor Isaak een bruid te zoeken, staat rechts, voor een grote stenen waterput. Links staat Rebekka. Naast haar op de rand van de put zit een man die Rebekka's haar afknipt, een Joods huwelijksritueel. Voor Rebekka, bij een geopende kist - over de rand waarvan parelsnoeren hangen - knielt een man. Zijn benen staan gedeeltelijk buiten het kader van de voorstelling. Achter de put staat een figuur met een narrenkap. Hij pakt met beide handen het touw van de put vast dat boven over een katrol loopt. Geheel rechts komen twee mannen op kamelen aangereden. Op de achtergrond zijn de gebouwen van een stad zichtbaar, met daarvoor twee eerdere momenten uit het verhaal: rechts boven de put zit Eliëzer geknield op een heuveltop tot God te bidden om een teken; links komt Rebekka aangelopen met een kruik op haar hoofd.
Links is een tafereel uit de gelijkenis van de wijze en de dwaze maagden (Matteüs 25: 1-13). De bruidegom, die met zijn armen een uitnodigend gebaar maakt, staat rechts in de deuropening van zijn paleis. Vanuit de ramen van alle drie verdiepingen staan bruiloftsgasten toe te kijken. De vijf wijze maagden, met één hand de vlam van hun olielampje beschermend, bestijgen de trappen voor het paleis. Links daarvan lopen de vijf dwaze maagden de andere kant op om olie voor hun lampen te halen. In de banderol boven hun hoofden het opschrift: 'Die 5: mit öl nit sind verfasst/ Darümb der breütgam sy verlasst'. Dit betekent vrij vertaald: de vijf dwaze maagden hebben geen olie bij zich, daarom laat de bruidegom hen niet binnen.
Op de voorgrond van de beide taferelen staan enkele bloeiende planten, waaronder viooltjes.
De twee taferelen vertonen aan de onder- en bovenzijde een zigzag motief. Rondom loopt een boord met op een zwart fond gestileerde bloemen waartussen verschillende vogels, waaronder een papegaai en een uil. Onderaan in de linkerzijboord staat het jaartal 1589. De twee zijkanten hebben, in verschillende kleurstellingen, een smalle rand met een repeterend ruitmotief.
Commentaar:
Dit kleine, uit Duitsland afkomstige, wandtapijt was waarschijnlijk bestemd voor boven een bank, als een zogenaamd Rücklaken. Opvallend aan cat. 144 is de aanwezigheid van een uitgebreide boord, die bij dit type kleine tapijten niet vaak voorkomt.
Het tapijt is verdeeld in twee taferelen met voorstellingen uit de Bijbel, waarvan een uit het Oude en een uit het Nieuwe Testament. Beide voorstellingen hebben bruiden tot onderwerp. Rebekka was via een teken van God - het aanbieden van water bij de bron aan Eliëzer - uitverkoren als bruid van Isaak. De wijze maagden waren zo verstandig om extra olie mee te brengen bij het wachten op de bruidegom en konden vervolgens met hem de bruiloftszaal binnen gaan. De achterliggende betekenis van deze gelijkenis is dat men voorbereid moet zijn op de komst van het Koninkrijk der hemelen. De figuur met de narrenkap in het tafereel met Rebekka en Eliëzer bij de bron, die geen onderdeel uitmaakt van het Bijbelverhaal, is mogelijk ontleend aan een toneelopvoering van deze geschiedenis.1
Gezien de thematiek van de twee taferelen was cat. 144 mogelijk vervaardigd als een huwelijksgeschenk. In elk geval zal het zijn ontstaan in de context van een huwelijk, voor toepassing in de woning van een echtpaar. Er zijn geen familiewapens ingeweven die de identiteit van de opdrachtgevers kunnen duiden.
Waarschijnlijk is cat. 144 toe te schrijven aan een werkplaats in de Middenrijn.2 Dit is in het gebied tussen Trier, Giessen, Gelnhausen en Bad Wimpfen. Daar werden zowel in de steden als op het platteland tapijten vervaardigd. De tapijten uit de Middenrijn onderscheiden zich van tapijten uit de andere streken in het Duitse gebied door verscheidenheid in stijl en formaat, een eigen mode en smaak uitdrukkend, vaak met landschappen in de achtergrond en een veelvuldig gebruik van eigentijdse prentvoorbeelden. De meeste bekende tapijten uit dit gebied zijn ouder dan cat. 144. Er bestaat dan ook nauwelijks vergelijkingsmateriaal aan de hand waarvan een nauwkeurige toeschrijving gedaan kan worden. Van Ysselsteyn wees al op een verwantschap van cat. 144 met een Middenrijns tapijt met taferelen van zeven vrouwenlisten dat zich in 1919 bevond bij kunsthandel Bernheimer te München en tegenwoordig in bezit is van het Historisches Museum der Pfalz te Speyer. Dit tapijt, waarin het jaartal 1540 is ingeweven, heeft met cat. 144 enige overeenkomsten gemeen in de kleuren (met geel, groen en rood als belangrijkste kleuren), de techniek (onder meer het uitvoeren van de detaillering door middel van borduurwerk) en de levendigheid waarmee de verhalen worden weergegeven.3
Cat. 144 is een laat voorbeeld van tapisserie uit de Middenrijn. In het verleden is wel gemeend dat het tapijt vanwege de archaïsch aandoende voorstellingen van een eeuw eerder moet dateren dan het in de boord ingeweven jaartal 1589.4 De afgebeelde kostuums van de vrouwenfiguren, met pofmouwtjes op een gladde mouw en geplooide strookjes op de halsboorden, dateren echter uit de periode tussen 1555 en 1580.5 Het enigszins primitieve karakter van de voorstelling, met de eenvoudige compositie, zonder perspectief en met geringe tekening in de figuren, wijst er waarschijnlijk op dat cat. 144 werd ontworpen door een niet bijzonder geschoolde tekenaar, mogelijk naar het voorbeeld van Bijbelillustraties.
Conditie:
Goed. Restauratie door de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1943. Hierbij zijn onder meer een brandvlek in de figuur van de bruidegom en een grote scheur in het tafereel van Eliëzer en Rebekka hersteld. Het tapijt is gevoerd met mosgroene jute.
Cat. 144
wandtapijtweverij van Anoniem Germany 1589 naar ontwerp van Anoniem 1589
Wandtapijt met twee bijbelse taferelen: de wijze en de dwaze maagden en Rebekka en Eliëzer bij de bron, 1589
Leeuwarden, Fries Museum, inv./cat.nr. 6338
Notes
1 Van Ysselsteyn 1946, p. 4.
2 Voor een diepgaande beschouwing en de meest recente inzichten aangaande de problematiek rond de aanduiding Middenrijn voor tapisserie, zie: Cantzler 1990, met een samenvatting van de conclusies op pp. 183-184.
3 Van Ysselsteyn 1946, pp. 6-7, afb. 2; Cantzler 1990, cat. 48, afb. 57.
4 Cat. tent. Tilburg 1969, cat. 9.
5 Met dank aan Irene Groeneweg voor advies over de datering van de kostuums.