130. Rijtuigkussen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard
Beschrijving:
Het kussen bestaat uit een voor- en achterblad met daartussen een staande reep tapisserieweefsel. Op het voorblad: op een blauw fond met een lichtblauw contre-fond tussen en op voluten een gestileerd bladwerk met een bloem aan iedere kant, twee aanziende leeuwen van natuurlijke kleur die met de voorpoten een blauwe cartouche met daarop het wapenschild van het hoogheemraadschap van de Krimpenerwaard vasthouden. Het wapen is gevierendeeld: 1 in goud een klimmende leeuw van rood (Holland), 2 in rood een paal van zilver (Dordrecht), 3 in zilver vier leeuwen, de 1e en 4e van zwart, de 2e en 3e van rood (Schoonhoven), 4 in rood een paal van zilver, ter weerszijden vergezeld van drie paalsgewijs geplaatste, zespuntige sterren van goud (Gouda). Daarboven de Duitse keizerskroon met mitra, bol en kruis en een beige banderol, waarop: CRIMPEN REWAARD. Op de staande kant van het kussen is aan de voorkant op een blauw fond een lichtblauwe banderol met de inscriptie THEODORUS BISDOM. Aan achterblad en staande band is een afhangende strook tapisserieweefsel in trapeziumvorm gezet, die met franje is afgewerkt. Hierin is tegen een blauw fond een geelachtige banderol geweven met de inscriptie: HOOG-HEEMRAAD, daaronder links en rechts: 17 53. In het midden boven de banderol een wapenschild met het wapen Bisdom: in goud drie zwarte eenden gaande achter elkaar, alles op een groene grasgrond.
Commentaar:
Dit rijtuigkussen met het wapen van het hoogheemraadschap van de Krimpenerwaard bij Gouda met het jaartal 1753 draagt de naam en het familiewapen van Theodorus Bisdom (1698-1777), welgesteld koopman en plantagebezitter, burgemeester van Haastrecht en hoogheemraad van de Krimpenerwaard.1 Hij zou in 1755 Heer van Vliet worden, waarbij de naam van deze heerlijkheid aan de familienaam Bisdom werd toegevoegd.2 Het geslacht Bisdom van Vliet bekleedde eeuwenlang de belangrijkste functies in Haastrecht, Gouda en de Krimpenerwaard, zoals van burgemeester, vroedschapslid, dijkgraaf en hoogheemraad.
Het waterschap of hoogheemraadschap van de Krimpenerwaard werd bestuurd door hoogheemraden met als voorzitter de dijkgraaf. De positie van een hoogheemraad en zelfs die van dijkgraaf van een waterschap werd vooral begeerd vanwege het aanzien. Financieel leverde het nauwelijks iets op, de traktementen waren laag en vaak moest men er zelf op toeleggen.3
In de Krimpenerwaard werd gebruik gemaakt van persoonlijke rijtuigkussens of 'wagenkussens' als de dijkgraaf en de hoogheemraden tweemaal per jaar, met St. Odulphus op 12 juni en met St. Bamis op 1 oktober, schouw hielden over de rivierdijken en sluizen in hun gebied.4 Deze inspectietochten, in de zeventiende eeuw in open wagens en vanaf 1700 in dichte rijtuigen, duurden twee dagen. De hoogheemraden kregen per ambtsperiode van zes jaar een vergoeding - 'kussengeld' - voor een nieuw rijtuigkussen.5
Cat. 130 werd naar alle waarschijnlijkheid in de Noordelijke Nederlanden door de werkplaats van de Weduwe Alexander Baert en zonen te Amsterdam vervaardigd. In de tweede helft van de achttiende eeuw was dit nog de enige weefwerkplaats die in Holland in bedrijf was. Rond 1753 werden bij de werkplaats van de familie Baert ook nog meerdere kussens voor de vroedschap van Gouda geweven.6
Het Rijksmuseum te Amsterdam bezit eveneens een rijtuigkussen van Theodorus Bisdom. Het dateert uit 1747, het jaar dat zijn voorgaande ambtsperiode als hoogheemraad van het waterschap van de Krimpenerwaard inging, en is naar hetzelfde ontwerp als cat. 130 gemaakt, maar is uitgevoerd in petit-point borduurwerk in plaats van geweven in tapisserie.7
Naast deze rijtuigkussens van de Krimpenerwaard zijn er ook enkele hoogheemraadskussens bekend van dit hoogheemraadschap. De vorm en het formaat daarvan zijn vergelijkbaar aan de magistraatskussens die werden gebruikt bij vergaderingen in raadkamers, zoals van de vroedschappen in verschillende steden en ook van het waterschapsbestuur De Purmer (zie cat. 105-a-b, Edams Museum, Edam). Het oudste overgeleverde hoogheemraadskussen van de Krimpenerwaard bevindt zich in de collectie van de National Gallery of Art in Washington en werd gemaakt voor Mr. Arent Vossenburgh (1640-1693) in 1675-1677.8 In de rekening van kavelen van de Krimpenerwaard over die jaren werd de betaling daarvan geregistreerd: 'Comt d' heer Arent Vossenburgh, hoogheemraet van de Crimpenrewaert over zijn heemraetskussen … XXXII £'.9 Twee achttiende-eeuwse hoogheemraadskussens van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard, voor Mr. Adriaan van Groenendijk (1691-1761) uit 1724 en Mr. Vincent van Eijck (1708-1788) uit circa 1760, zijn in bezit van Museum Gouda in Gouda (zie verder bij cat. 113-a-b).
Conditie:
Restauratie bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1962.
Cat. 130
wandtapijtweverij van Weduwe Alexander Baert en soonen naar ontwerp van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 1753
Rijtuigkussen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard, 1753
Haastrecht, Museum Bisdom van Vliet, inv./cat.nr. 6399
Notes
1 Nederland's Patriciaat 4 (1913), pp. 38-39, 47; De Jong 1985, p. 327; Van Someren 2001, pp. 11-12.
2 De Jonge 1970, p. 3. Zie ook cat. 131, Museum Paulina Bisdom van Vliet. In het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt zich een schilderij door Jan Stolker (1724-1785) uit 1757 van Theodorus Bisdom van Vliet met zijn gezin. Inv. A-3830. Cat. Amsterdam 1976, p. 526.
3 De Jong 1985, pp. 43-44.
4 Schoute 1989, pp. 46-47.
5 Idem, p. 49.
6 Zie hiervoor bijvoorbeeld: Van Ysselsteyn 1936, II, pp. 418-420.
7 Hartkamp-Jonxis 1994-1995, pp. 36-37, afb. 10.
8 National Gallery of Art, Washington D.C. (Widener Collection), inv. 1942.9.462. The Getty Research Institute, Los Angeles, Photo Archive Database (op internet), GCPA 0181758; Schoute 1989, pp. 46-53, met afb. op p. 47.
9 Document afgebeeld in Schoute 1989, p. 48. In Schoute 1989 wordt het kussen in Washington echter onterecht beschouwd als een rijtuigkussen.