RKD STUDIES

Deze twee wandtapijten, die niet van boorden zijn voorzien, werden aan het begin van de twintigste eeuw in de eetzaal van Kasteel de Haar geplaatst.¹ Ze werden nagelvast, rechtstreeks op de stenen muur gehangen, binnen een met snijwerk versierde houten lijst en boven een hoge neogotische lambrisering naar ontwerp van architect P.J.H. Cuypers (1827-1921). Ze behoren tot een reeks met Taferelen van het landleven 'naar Teniers', die vanaf het laatste kwart van de zeventiende eeuw en in de gehele achttiende eeuw (en zelfs nog in de negentiende eeuw) werden uitgevoerd.² Dit zeer populaire type wandtapijten werd door vele verschillende werkplaatsen geproduceerd, met name in Brussel, onder andere door meerdere generaties Van der Borcht en Leyniers, maar ook te Oudenaarde, Antwerpen, Rijsel, Beauvais, Aubusson, Madrid en Londen.

Oorspronkelijk liggen er aan dit genre wandtapijten inderdaad tapisseriekartons van de uit Antwerpen afkomstige schilder David II Teniers (1610-1690) ten grondslag.³ Meerdere door hem ontworpen wandtapijten met Taferelen van het landleven, uitgevoerd door de Brusselse werkplaats van Jacob I van der Borcht (circa 1655-1693) of zijn zoon Jasper (Gaspard) van der Borcht (1675-1742), zijn ook voorzien van zijn signatuur.⁴ Daarnaast is er van verschillende andere kunstenaars bekend dat ze kartons ontwierpen voor dit genre wandtapijten.⁵ Deze kunstenaars inspireerden zich vooral op de schilderijen van David II Teniers met taferelen uit het boeren- of land­leven, en in sommige gevallen ook op prenten daarnaar.⁶ Het gebeurde hierbij regelmatig dat verschillende kunstenaars de landschappen en de figuren voor hun rekening namen. Zo werden de Teniers-reeksen met figuren door Jan van Orley (1665-1735) en Zeger Jacob van Helmont (1683-1726) voorzien van landschappen ontworpen door Augustin Coppens (1668-1740). Veelvuldig werd er ook met kartons gevarieerd door combinaties te maken van verschillende figuurgroepen en landschappelijke onderdelen.

Dezelfde twee voorstellingen als cat. 128-a-b kwamen voor (met enkele verschillen in details) in een reeks van zes wandtapijten met Teniers-voorstellingen in het Kunsthistorisches Museum in Wenen die in 1992 bij brand verloren is gegaan.⁷ Die wandtapijten waren voorzien van de signatuur van de Brusselse wever Jan-Frans van der Borcht (1697-1774), die in 1742 samen met zijn halfbroer Peter (II) (1712-1763) de werkplaats van hun in dat jaar gestorven vader Jasper voortzette.⁸ Hoewel cat. 128-a-b geen merken, signaturen of boorden ter identificatie van de werkplaats hebben, is het aannemelijk dat ze werden vervaardigd door dezelfde werkplaats als de Weense reeks, die van de familie Van der Borcht in Brussel.

Een nog latere uitvoering van De Kudden, in de Fine Arts Museums in San Francisco, is voorzien van de signatuur van Jacob II van der Borcht, de zoon en opvolger van Jan-Frans van der Borcht, die de familiewerkplaats leidde van 1774 tot zijn overlijden in 1794. Dat exemplaar heeft een iets andere uitsnede van het karton tot onderwerp dan cat. 128-b en verschilt ook weer in andere details van het exemplaar voorheen in Wenen.⁹

Klaarblijkelijk lieten de opeenvolgende leiders van de Van der Borcht werkplaats nu en dan veranderingen aanbrengen in de kartons van de Taferelen uit het Landleven 'naar Teniers' uit het familiebezit. Mogelijk gebeurde dit onder Peter II van der Borcht door de kunstenaar Theobald Michau (1676-1765), wiens naam - 'le fameux Sr. Michau' - genoemd werd als de schilder van Teniers-voorstellingen in diens bezit.¹⁰ Om welke versie van de reeks dit precies gaat is echter verder niet bekend.

Cat. 128
Anoniem ca. 1905
De eetzaal van Kasteel de Haar, ca. 1905
Kasteel de Haar, Stichting Kasteel de Haar

Beschrijving:
Bij een grote herberg aan de rand van een landelijk gelegen dorpje wordt een feest gehouden. Onder een pergola links en rechts voor de herberg zitten boeren op banken aan tafels te eten en te drinken. Op de voorgrond staat een hondje in gespannen houding toe te kijken. Uit een dakkapel van de herberg hangt een wapperende kermisvlag en rechts boven de ingang is een uithangbord met een maansikkel aan een punt opgehangen. Links van de pergola danst een boerin met een boer - die zwierig zijn muts in de hand houdt - op de muziek van een doedelzakspeler die bij hen op een omgekeerde ton staat te spelen. Ervoor staan twee mannen bij een stenen waterput, waarnaast allerlei flessen en potten zijn klaar gezet. Links op de achtergrond, bij een houten poortje en enkele bomen, loopt een aantal boeren die een beschonken collega ondersteunen. In de verte zijn nog enkele gebouwen zichtbaar in een rivierlandschap. Aan de rechterzijde van de voorstelling bespeelt een oudere muzikant met een grijze baard zittend op een omgekeerde ton een draailier voor een groepje van vier kinderen. Hier vlak achter staat een plassende man met de rug naar de beschouwer. Rechts naast de herberg is een doorkijkje naar andere gebouwen, in een waarvan een vrouw uit het raam staat te kijken naar een man buiten. Geheel rechts staan enkele hoge loofbomen naast een stenen poortje en hoge muren met ervoor een kip bij een strostapel.

Commentaar:
Deze voorstelling is naast de benamingen Boerenfeest en Boerenkermis ook bekend onder de Franse titel Repas de Kermesse et Danse Villageoise.

David II Teniers vervaardigde zeer veel schilderijen van boerenfeesten en boerenkermissen.¹¹ Op cat. 128-a komen verschillende elementen uit die schilderijen terug, zoals de kermisvlag, het hondje op de voorgrond, de dansende boeren (ook meerdere met de muts in de hand) en de doedelzakspeler die op een ton staat.

De voorstelling van cat. 128-a is afgeleid van de eerdere versie naar ontwerp van David II Teniers door de Van der Borcht werkplaats, die ook vanaf circa 1695 door Jasper van der Borcht, de vader van Jan-Frans en Peter II, in samenwerking met Hieronymus le Clerc werd geproduceerd.¹² Op beide versies komen meerdere dezelfde figuurgroepen voor, maar ze zijn anders gerangschikt (zo staat de speelman met de draailier en het groepje kinderen op de eerdere versie links in de voorstelling) en geplaatst in een geheel ander landschap, ook met andere gebouwen en bomen.¹³

Het wandtapijt met deze voorstelling dat zich voorheen in Wenen bevond, met de signatuur van Jan-Frans van der Borcht, was grotendeels hetzelfde, doch er ontbraken het poortje en de hoge muren van de rechterzijde van cat. 128-a en er waren planten toegevoegd bij het bankje met het boerenpaartje op de voorgrond.¹⁴ In een Teniers-reeks van het Château d'Ussé (Indre-et-Loire), omgeven door boorden van een grotendeels vergelijkbaar type als van de reeks voorheen te Wenen, bevindt zich een exemplaar met dezelfde voorstelling als cat. 128-a.¹⁵

Conditie:
Er loopt een naad over de gehele hoogte, tussen het boerenpaartje op de bank en de speelman met de draailier. Restauratie bij ICAT Textielrestauratie BV, Cruquius, 2005-2007.

Cat. 128-a
wandtapijtweverij van Jan-Frans van der Borcht (-1774) of wandtapijtweverij van Peter van der Borcht (1712-1763) naar ontwerp van David Teniers (II)
Boerenfeest, ca. 1742-1774
Haarzuilens, particuliere collectie familie van Zuylen van Nijevelt van de Haar, inv./cat.nr. 03365

Beschrijving:
In een glooiend landschap met verspreid staande boomgroepen is rechts op de voorgrond, op een kleine houten steiger bij een rivier, een boerin geknield bezig met het schuren van een grote ketel. Naast haar staat een teil met daarin een geplooide doek. Links van de vrouw rust een kudde schapen op de rivieroever. Hierbij zijn ook een bok en een lam dat drinkt bij zijn moeder. Achter deze kudde staan en liggen nog drie koeien. Geheel links staat een boerin die een melkkruik draagt. Deze lijkt te spreken met een vrouw waarvan alleen de rok nog zichtbaar is. Op het tweede plan zit rechts een man aan de voet van een boom. Hij heeft op zijn hoofd een geveerde hoed en naast hem op de grond liggen een herdersstaf en een veldfles. Met zijn rechterhand gebaart hij naar een man voor hem die met zijn armen op een grazende ezel leunt. Op de achtergrond is in een bocht van de rivier tussen de bomen een boerendorpje zichtbaar.

Commentaar:
Voor dit wandtapijt met een landelijk tafereel met koeien en schapen is alleen het rechterdeel van het oorspronkelijke karton gebruikt. De volledige voorstelling heeft links onder meer nog een boerin die een koe melkt.¹⁶ Dat op cat. 128-b links een vrouwenfiguur is doorsneden, lijkt er ook op te duiden dat dit wandtapijt oorspronkelijk breder is geweest.

De dier- en mensfiguren in deze voorstelling, met uitzondering van de boerin die een ketel schuurt (en in een iets andere plaatsing), zijn hetzelfde als in de versie van de Van der Borcht werkplaats van De kudden naar ontwerp van David II Teniers. Die versie werd ook vanaf omstreeks 1695 door Jasper van der Borcht, de vader van Jan-Frans en Peter II, in samenwerking met Hieronymus le Clerc geproduceerd.¹⁷ De figuren en dieren zijn op cat. 128-b echter geplaatst in een volledig ander landschap.

Het wandtapijt met een uitvoering van het volledige karton van De Kudden, met de signatuur van Jan-Frans van der Borcht, dat zich voorheen bevond in Wenen, verschilt alleen in kleine details met cat. 128-b, vooral in het landschap op de achtergrond.¹⁸

Een exemplaar in de Fine Arts Museums of San Francisco, voorzien van de signatuur 'VD Borght' van Jacob van der Borcht, de zoon en opvolger van Jan-Frans van der Borcht, met rechts de kudde schapen en de staande vrouw met aarden kruik als cat. 128-b heeft weer andere kleine verschillen in het landschap.¹⁹

Een wandtapijt geveild in Parijs in 1911 komt nog het dichtst bij de versie van cat. 128-b. Daarop is ook het linkerdeel van het karton voorgesteld, omgeven door boorden als een schilderijlijst. Dit wandtapijt is niet voorzien van merken of een signatuur, zodat dit helaas geen verdere informatie kan verschaffen over de uitvoering van cat. 128-b.²⁰

Conditie:
Goed.

Cat. 128-b
wandtapijtweverij van Jan-Frans van der Borcht (-1774) of wandtapijtweverij van Peter van der Borcht (1712-1763) naar ontwerp van David Teniers (II)
De kudden, ca. 1742-1774
Haarzuilens, particuliere collectie familie van Zuylen van Nijevelt van de Haar, inv./cat.nr. 03354