115. Een reeks Landschapsverdures met vogels en dieren, verdeeld over vier wanden
Beschrijving:
Cat. 115-a: Een uitgestrekt, enigszins heuvelachtig boslandschap met grote loofbomen, een kleine vijver en op de voorgrond grote bloeiende planten en bloemen zoals klokjesbloemen, rode stokrozen, narcissen en papavers vult de gehele wand. Tussen de planten bevinden zich, soms half verscholen, allerlei vogels en dieren: van links naar rechts een roerdomp, twee kroonkraanvogels, twee bokken, twee konijnen, een kalkoen en een vos. In de bomen zitten exotische vogels, zoals een witte kaketoe en meerdere papegaaien. Tussen de bomen zijn doorkijkjes naar het landschap in de verte, met beboste heuvels, torens en kastelen. Bovenaan, in de lucht tussen de boomtoppen, vliegen verschillende inheemse vogels. In het wandtapijt zijn drie uitsneden voor de deuren in de zuidwand gemaakt, twee naar de ervoor liggende hal, omwille van de aldaar nagestreefde symmetrie, en één naar de daarnaast liggende, eind zeventiende eeuw ontstane schepenkamer, de latere burgemeesterskamer. Iets rechts van de middelste deur loopt over de totale hoogte een verticale naad, waarbij de voorstelling niet geheel aansluit. Links daarvan en ook geheel rechts lopen nog enkele naden.
Cat. 115-b-d: Op de overige drie wanden zijn verschillende smallere wandtapijten aangebracht, waarop samen eveneens een uitgestrekt, glooiend boslandschap is voorgesteld, met onderaan bloeiende planten, waartussen zich enkele vogels en dieren bevinden, daarboven grote loofbomen, waarvan de takken met bladgroen veelal tegen de lucht afsteken, met daarin en eromheen zowel inheemse vogels (zoals een hop en een duif) als exotische vogels (waaronder enkele papegaaien) en nu en dan een doorkijk naar gebouwen, waaronder enkele kastelen, tussen geboomte in de verte. Op cat. 115-b en cat. 115-d, de twee tegenover elkaar liggende schoorsteenwanden, met wandtapijten aan weerszijden van de schoorsteen, steeds met een uitsnijding voor een raam, bevinden zich tussen de planten aan de onderzijde (van links naar rechts) op cat. 115-b links van de schoorsteen een kalkoen en een staande bruine vogel met een kuif en een lange snavel en rechts van de schoorsteen een naar links omkijkende kraanvogel, en op cat. 115-d links van de schoorsteen een hoender en rechts van de schoorsteen een kleine leeuw die een haas achtervolgt. Op cat. 115-c, de noordwand met uitsnijdingen voor drie ramen en een deur (met een raam erboven) naar het erachter gelegen bordes (het voormalige schavot), zijn tussen de planten op de voorgrond een duivenpaar (onder het raam links van de deur) en een tussen het langs een rivier groeiende riet opstijgende ooievaar (onder het raam rechts) voorgesteld. Geheel rechts is nog de kop van een kraanvogel zichtbaar. Bovenaan in de lucht tussen de twee ramen links is een roofvogel te zien die een ooievaar aanvalt.
Commentaar:
Het gehele wandoppervlak - inclusief de deuren - van de trouwzaal van het fraaie middeleeuwse stadhuis in Gouda is van de vloer tot de zoldering bekleed met wandtapijten, waarbij de illusie wordt gegeven van een doorlopend boslandschap.
Deze wandtapijten werden in 1642 in Gouda vervaardigd en toen geplaatst in de middelkamer of vroedschapskamer van het stadhuis. De enige overgeleverde documenten met betrekking tot deze opdracht zijn het besluit van het stadsbestuur tot vervanging van de toen aanwezige zestiende-eeuwse tapijten en het ophangen de volgende dag van nieuwe wandtapijten door David Rufelaer, Ruffelaer of Ruyfelaer (circa 1599-1646).1 Op 6 oktober 1642: 'Is nae gedaene ommevraegh geresolveert ende verstaen de tapyten van de middelcamer van 't raethuys deser stede te vernieuwen met bequaeme nieuwe tapyten, daertoe burgemeesteren werden geauthoriseert, behoudenlijck dat de selve sonder eenige respecten aen yemant sullen werden uutgeleent.'2 Vervolgens op 7 oktober 1642: 'De heeren Baillu, Swaenswijck ende de Lange, burgemeesteren, sijn gecommitteert om met Ruyfelaer, nopende het ophangen van de tapyten, finalicken aff te maecken ende aff te handelen.'3 Uit de snelle opeenvolging van deze twee documenten moet overigens worden geconcludeerd dat het hier om reeds vervaardigde, weliswaar nieuwe, wandtapijten gaat. Deze kunnen in een eerder stadium zijn besteld of bevonden zich anders al (korte tijd) op voorraad.
Een halve eeuw later, tussen 1692 en 1697, werd het noordelijke wat hoger gelegen deel van de bel-etage (het zogenaamde bovenplein), met onder andere de middelkamer, compleet heringedeeld in een aantal nieuwe vertrekken: de grote burgemeesterskamer waar ook de vroedschap vergaderde, de schepenkamer en nog enkele kleine kamers.4 In 1694 werden daartoe de wandtapijten van de middelkamer verplaatst naar het gedeelte dat burgemeesterskamer en raadzaal van de vroedschap geworden was. De wandtapijten van David Rufelaer zijn toen door de Goudse tapijtweefster Jannetje Onclaer passend gemaakt voor de kleinere ruimte met de vele ramen, waarbij ze ook versneden moesten worden: 'Noch 8 1/2 dag gearbeyt in het doorsnijden of behangen van de tapyten [h]angende in de borgemeesteren kamer, en tot ider dagh van arbeytsloon 1 gulden, comt ... f. 8-10-0.'5 Tegelijkertijd werden ze van een linnen voering voorzien: 'Gelevert by my, Pietertje Cornelis van Vuyren, aen Jannetje Onklaer, tapitsierster, ten dienste van de stadt Gouda, het volgende Osnabrugge lijnwaet, dat by de voors. tapitsierster gevoert is achter de tapyten, die gehangen sijn op het stadthuys in de heeren burgemeesters camer.'6 Ook werden er toen insnijdingen gemaakt bij de deuren: 'De rekenijnck van Jannetie van Damast, die door order van Mevrou van der Dussen, de [h]aken ende ryngen ende ingesneden dueren om genaejt heeft op stathuys ter Gouda aen de tapyt, daer aen 17 dagen en een 1/2, komt voor yder dagh f. 0-12-0. Samen f. 10-10-0.'7
De wandtapijten werden in 1903 deels verplaatst en opnieuw aangepast, toen de raadzaal werd vergroot tot de huidige afmetingen door het verwijderen van de tussenwanden naar een burgemeesterskamer met kabinet aan de westzijde.8 Sinds de restauratie van het stadhuis in 1947-1952 is deze ruimte in gebruik als trouwzaal. Op het stadhuis werd in 1952 een bijbehorend tapijtfragment van circa 50 x 50 cm aangetroffen, helderder van kleur dan cat. 115-a-d, dat waarschijnlijk over was nadat de wandtapijten passend waren gemaakt voor de nieuwe ruimte.9
Al vanaf het eind van de vijftiende eeuw komen regelmatig vermeldingen voor van wandtapijten in het stadhuis van Gouda. Zo bevond zich in 1494 'tapysserie in de raetcamer', die toen van een voering werd voorzien door ene Harman Snyer.10 In 1527 werden er twee wandtapijten en een tafelkleed voor de vergaderruimte van de vroedschap in het stadhuis gekocht te Bergen op Zoom: 'Item Cornelis Jansz Bos heeft tot Bergen gecoft III stucken tappeets om up 't stedehuys te hangen als de vroescap vergaderen sal ende oeck om in die camer upte tafel te leggen, ende heeft hiervoer betaelt VII ponden.'11 De tapijten werden vervolgens in Gouda van een canvas voering voorzien.12 In 1551-1552 werden er voor de middelkamer of vroedschapskamer ook wandtapijten geweven door Willem Andries de Raet uit Leiden. De voorstellingen hiervan, naar ontwerpen van de Goudse kunstenaar Dirk Crabeth, die samen met zijn broer Wouter ook de beroemde glas-in-loodramen van de St. Janskerk in Gouda ontwierp, zijn helaas niet bekend.13
De vader van David Rufelaer, de oorspronkelijk uit Oudenaarde afkomstige Jan Jansz Rufelaer, leverde in de jaren 1594-1600 ook reeds verschillende kussens, tafelkleden en wandtapijten voor het stadhuis van Gouda.14 Hierbij waren in 1598-1599 drie wandtapijten voor de raadkamer of burgemeesterskamer.15
Er zijn naast cat. 115-a-d geen andere wandtapijten door David Rufelaer overgeleverd. Zijn grootste opdracht, die alleen nog uit archiefmateriaal bekend is, was een reeks van zeven wandtapijten met niet nader benoemde voorstellingen voor stadhouder Frederik Hendrik in 1641.16
Cat. 115-a-d zijn zeer vergelijkbaar met de landschapsverdures met dieren die rond dezelfde tijd in Delft werden vervaardigd door Maximiliaan van der Gucht. Hiervan dateert het eerste wandtapijt van de ook nog ter plekke aanwezige reeks voor het Bartholomeus Gasthuis in Utrecht, eveneens uit 1642.17
Tevens zijn er overeenkomsten aan te wijzen met wandtapijten uit de eerste helft van de achttiende eeuw door de werkplaats van Alexander Baert in Amsterdam. Zo komen op twee door Baert gesigneerde wandtapijten met Boslandschappen uit circa 1700-1730, in het Rijksmuseum te Amsterdam, een bijna identieke kalkoen voor als op cat. 115-a en twee vergelijkbare kroonkraanvogels, maar met andere houdingen.18 Dit zou verklaard kunnen worden uit het feit dat Alexander Baert vanaf 1700 een contract had met het stadsbestuur van Gouda - dat na zijn overlijden in 1719 door zijn weduwe werd verlengd tot 1730 - tot het vestigen van een weefwerkplaats in Gouda die in de eerste plaats gebruik zou maken van werknemers uit die stad.19 Hierdoor kreeg Alexander Baert in 1700 toestemming om te werken met de weefgetouwen, gereedschappen en materialen in het bezit van de stad Gouda.20 Hierbij bevonden zich ook tapijtkartons: 'drie stucken groene in een kamerbeeldt, noch bequaam om na te wercken; een partye patroonen, niet bequaam om na te wercken, alsoo zy op malkander niet passen; (...) een partye vogels en beesten.' Bij de laatste waren dus mogelijk ook de kartons die David Rufelaer in 1642 had gebruikt voor de vogels en dieren van de wandtapijten van de trouwzaal.21
Conditie:
Reiniging en restauratie in 1948-1952 op het atelier van het Rijksmuseum te Amsterdam onder leiding van de heer H.S. Bloedhouwer, samen met drie dames uit Gouda. Hierbij werden de op vele plaatsen verteerde kettingdraden door nieuwe vervangen. Oude restauraties werden verwijderd, waarna enkele gedeelten nieuw werden ingeweven. Dun geworden plekken werden doorgestopt.
Cat. 115-a
wandtapijtweverij van Davidt Ruffelaer naar ontwerp van Anoniem 1642
Landschapsverdure met vogels en dieren, zuidwand, 1642
Gouda, Stadhuis Gouda
Cat. 115-b-d
wandtapijtweverij van Davidt Ruffelaer naar ontwerp van Anoniem 1642
Landschapsverdure met vogels en dieren, westwand, met schoorsteen en twee ramen, 1642
Gouda, Stadhuis Gouda
Afb. a
Detail van cat. 115-a.
Afb. b
Detail van cat. 115-a.
Notes
1 Er zijn geen contracten of betalingen voor deze wandtapijten bekend. Zie Van Ysselsteyn 1936, I, pp. 140-141.
2 Idem, II, nr. 544.
3 Idem, nr. 545.
4 Bik 1952, p. 172.
5 Van Ysselsteyn 1936, II, nr. 825, 25 en 27 november 1694.
6 Idem, nr. 825, 22 april 1694.
7 Idem, nr. 825, 24 en 31 december 1694.
8 Stenvert 2012, pp. 9, 22. Zie voor de veranderingen aan de raadzaal (trouwzaal) ook de plattegronden uit 1877, 1940 en 1952 (vóór en na de restauratie). Idem, afb. 3 en 19.
9 Heukensfeldt Jansen 1952, p. 68; de huidige verblijfplaats van dit fragment kon niet worden achterhaald.
10 Van Ysselsteyn 1936, II, nr. 3.
11 Idem, nr. 23.
12 Idem, nrs. 24-25.
13 Scheltema 1880-1881, pp. 27-28; Van Ysselsteyn 1936, II, nrs. 37-42, 44-45; Bangs 1976, p. 37. Zie ook cat. 153, Museum De Lakenhal, Leiden.
14 Scheltema 1880-1881, pp. 35-36, 38, 40-41; Van Ysselsteyn 1936, II, nrs. 109, 119-120, 124, 131-132, 138, 143-144, 148. In hoeverre Jan Rufelaer familie was van de uit Atrecht afkomstige tapijtwever ('sarasinoiswerker') Guillaume Aux Paulx, 'die men heet de Rufelare', die op 29 november 1434 als poorter van Brugge werd ingeschreven, is niet bekend. Parmentier 1938, I, pp. 240-241.
15 Van Ysselsteyn 1936, II, nrs. 132, 138, 144.
16 Idem, nr. 537.
17 Zie cat. 183, Bartholomeus Gasthuis, Utrecht.
18 Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, cat. 65a-b.
19 Van Ysselsteyn 1936, II, nrs. 847-848.
20 'Lijste van stadts goederen gebruyckt wordende by Alexander Baert tapytsier binnen de stadt Gouda.' Van Ysselsteyn 1936, II, nr. 851.
21 Over de overeenkomsten tussen de wandtapijten van Rufelaer en Baert, zie ook Van Ysselsteyn 1936, I, p. 290; Heukensfeldt Jansen 1952, p. 74, noot 13; Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, p. 268.