113. Een kussen en een kussenblad met het wapen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard
Beschrijving:
Dit kussen (cat. 113-a) en een kussenblad (cat. 113-b) met het wapen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard hebben verder grotendeels verschillende composities. Het wapenschild is gevierendeeld: 1 in goud een klimmende leeuw van rood (Holland), 2 in rood een paal van zilver (Dordrecht), 3 in zilver vier leeuwen, de 1e en 4e van zwart, de 2e en 3e van rood (Schoonhoven), 4 in rood een paal van zilver, ter weerszijden vergezeld van drie paalsgewijs geplaatste, zespuntige sterren van goud (Gouda). Het schild is gedekt met een vijfbladige kroon van goud.
Het wapenschild van cat. 113-a is geplaatst binnen een bruine cartouche met daarop de kroon. De cartouche wordt aan weerszijden gehouden door een leeuw van natuurlijke kleur, staand op een groene grasgrond. Achter het wapen en de schildhouders is een blauwe draperie aan goudkleurige ringen links, midden en rechts opgehangen. Aan de middelste ring zijn tevens twee linten bevestigd die verbonden zijn met het wapenschild. Aan weerszijden van deze middelste ring staat, op een donkerblauw fond, het jaartal 17 24. Onder het wapen zijn twee witte banderollen boven elkaar geplaatst met in zwarte kapitale letters in de bovenste ervan de inscriptie CRIMPENRE-WAERT en in de onderste Mr. ADR.n VAN GROENENDYK.
Het gekroonde wapenschild van cat. 113-b is gevat in een ornament van goudkleurige gekrulde voluten, aan weerszijden gehouden door een aanziende leeuw van natuurlijke kleur. Dit geheel is geplaatst op een crèmekleurige, aan de uiteinden gekrulde banderol met daarop in bruinzwarte kapitale letters de inscriptie Mr. VINCENT. VAN. EYCK. Deze banderol is door lichtblauwe krulornamenten aan de zijkanten verbonden met een lijstwerk bovenaan, met voluten, naar beneden hangende bloemtakjes en een palmet of schelp in het midden die een tweede banderol doormidden deelt met het opschrift CRIMPENRE WAERT. Het wapen is geplaatst tegen een blauwe achtergrond, het geheel bovenaan omgeven door een diep donkerblauw fond en langs de onderzijde door een groene grasgrond.
Commentaar:
Cat. 113-a en cat. 113-b zullen zijn toegepast als persoonlijke wapenkussens van de dijkgraaf en hoogheemraden bij de vergaderingen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard bij Gouda. Een vergelijkbaar type kussens, maar zonder inscriptie met de naam van een bestuurder, is bekend van het waterschapsbestuur De Purmer.1 Uit een rekening van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard is bekend dat er reeds in 1638-1640 acht hoogheemraadskussens in tapisserie van de Krimpenerwaard - voor de dijkgraaf en de zeven hoogheemraden - werden vervaardigd door de werkplaats van Pieter de Cracht te Schoonhoven (gelegen in de Krimpenerwaard).2
Naast hoogheemraadskussens bestaan er van hetzelfde hoogheemraadschap, eveneens persoonlijke, rijtuigkussens of 'wagenkussens' in tapisserie, die overwegend een andere vorm en formaat hebben, zoals het rijtuigkussen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard van Theodorus Bisdom uit 1753.3
Cat. 113-a, voorzien van het jaartal 1724, werd vervaardigd voor Mr. Adriaan van Groenendijk (1691-1761), lid van de vroedschap van Gouda 1720-1748, burgemeester van Gouda in 1732-1733 en 1737-1738 en onder meer lid van de Staten-Generaal in 1742-1745.4
Cat. 113-b, dat niet van een jaartal is voorzien, heeft de ingeweven naam van Mr. Vincent van Eijck (1708-1788), die in Leiden rechten studeerde en lid was van de vroedschap van Gouda in 1755-1784, burgemeester van Gouda in 1776-1777, 1780-1781 en 1784 en onder meer bewindhebber van de VOC-kamer Amsterdam in 1763-1775 en commissaris van de waterschappen gedurende de periode 1762-1788.5 Er zijn geen precieze gegevens bekend over wanneer hij de functie van hoogheemraad van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard bekleedde, maar waarschijnlijk was hij dit reeds voordat hij in 1762 commissaris van de waterschappen werd, maar wel nadat hij vroedschapslid van Gouda was geworden in 1755.
Noch van cat. 113-a als van cat. 113-b is gedocumenteerd door wie het werd geweven. In de achttiende eeuw was er in Schoonhoven, waar in de voorgaande eeuw hoogheemraadskussens van de Krimpenerwaard werden vervaardigd, in elk geval geen weefwerkplaats meer in bedrijf.
Voor cat. 113-a, dat uit 1724 dateert, zou het kunnen dat het werd geweven door de werkplaats van François Coppens in Delft. Hier werden namelijk tussen 1699 en 1741 de wapenkussens vervaardigd voor verschillende stadsbesturen, zoals die van Delft, Leiden, Den Haag en Gouda.6
Voor cat. 113-b, dat omstreeks 1760 zal zijn geweven, komt eigenlijk alleen de werkplaats van de Weduwe Alexander Baert en zonen in Amsterdam in aanmerking, omdat dit in de tweede helft van de achttiende eeuw nog de enige in bedrijf zijnde weefwerkplaats in de Noordelijke Nederlanden was. In 1755 werd bij de werkplaats van de Weduwe Alexander Baert en zonen voor dezelfde Mr. Vincent van Eijck waar ook cat. 113-b voor bestemd was, een wapenkussen van de vroedschap van Gouda geweven, tegelijk met die van drie andere nieuwe vroedschapsleden. Voor het schilderen van het karton met zijn naam bracht de Amsterdamse werkplaats 1 gulden in rekening, bovenop de prijs van 28 gulden voor het maken van het kussen. Evenals op cat. 113-b werd daar de naam gespeld als Van Eyck.7 Dit kussen lijkt niet te zijn overgeleverd.8 Het is wel goed mogelijk dat voor cat. 113-b gebruik werd gemaakt van hetzelfde karton met de naam Mr. VINCENT. VAN. EYCK. als voor zijn vroedschapskussen van Gouda.
Cat. 113-b heeft hetzelfde bijna vierkante formaat en is bijna even groot als het wapenkussen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard van Mr. Arent Vossenburgh, hoogheemraad in de periode 1674-1685, in bezit van de National Gallery of Art in Washington, dat 58,5 x 59,5 cm meet.9 De ontwerpen van deze twee kussens zijn echter geheel verschillend.
Conditie:
Cat. 113-a was enige tijd gemonteerd in een vuurscherm, in 1933 werd het als kussen opgemaakt door kunsthandel French & Co. in New York.10 Cat. 113-b is ingelijst, op karton achter glas. De afmetingen van de lijst zijn: 73 x 79 cm.
Cat. 113-a
wandtapijtweverij van François Coppens (1665-1743) naar ontwerp van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 1724
Kussen met het wapen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard, 1724
Gouda, Museum Gouda, inv./cat.nr. 16024
Cat. 113-b
wandtapijtweverij van Weduwe Alexander Baert en soonen naar ontwerp van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) 1760
Kussenblad met het wapen van het hoogheemraadschap Krimpenerwaard, 1760
Gouda, Museum Gouda, inv./cat.nr. 13108
Notes
1 Zie cat. 105-a-b, Edams Museum, Edam.
2 Rekening van kavelen van de Krimpenerwaard over 1638-1640, gepubliceerd in Schoute 1989, p. 48: 'Pieter de Cracht, tappisier, heeft gelevert den dijkgraaf ende heemraden acht cussens bedragende sevenensestich gulden, dus LXVII Libr.'.
3 Zie cat. 130, van Museum Paulina Bisdom van Vliet, Haastrecht, ook over de functie van hoogheemraad van de Krimpenerwaard en het gebruik van persoonlijke rijtuigkussens. Tevens Schoute 1989, pp. 46-53.
4 De Jong 1985, pp. 346-347.
5 Van Eijk 1947, pp. 79, 89-90; De Jong 1985, p. 343.
6 Zie Hartkamp-Jonxis, Smit 2013, p. 196. Tevens bij cat. 156-a-e, Museum De Lakenhal, Leiden.
7 Van Ysselsteyn 1936, II, nr. 951. Het persoonlijke wapen van Mr. Vincent van Eijck is: gevierendeeld, I en IV in goud twee zwarte weerhaken, waartussen een blauwe bol met gouden band en rood kruisje. Hieronder een rode zespuntige ster (Van Eijck); II en III in rood een zwarte keper vergezeld van twee gouden klaverbladen en een gouden roos onder de keper (het wapen van zijn moeder Catharina Boudens). Zie Van Eijk 1947, p. 79.
8 Voor andere vroedschapskussens van Gouda, zie cat. 116-a-g, Stadhuis Gouda, ook met verdere verwijzingen.
9 National Gallery of Art, Washington D.C. (Widener Collection), inv. 1942.9.462. The Getty Research Institute, Los Angeles, Photo Archive Database (op internet), GCPA 0181758; Schoute 1989, pp. 46-47 (daar ten onrechte beschouwd als een rijtuigkussen). Zie verder bij cat. 130, Museum Paulina Bisdom van Vliet, Haastrecht.
10 Zie Getty Photo Archive Database, GCPA 0244451, GCPA 0244688 en GCPA 0242478.