RKD STUDIES

Deze wandtapijten zijn opgenomen in de betimmering van de zaal, of grote salon, van het huis Nieuwe Haven 29 te Dordrecht, het huidige Huis Van Gijn.¹ De bouw van het huis, voor Johan van Neurenberg (1697-1749), schepen van Dordrecht, was gereed in 1729. Het schoorsteenstuk in de zaal, door Adriaan van der Burgh (1693-1733), is voorzien van het jaartal 1730. Hoewel er geen archiefmateriaal betreffende de verwerving is overgeleverd, wordt aangenomen dat de tapijtreeks voor deze zaal is besteld, omdat het formaat van de wandtapijten is afgestemd op de eveneens uit circa 1729-1730 stammende betimmering. Hiermee is dit de vroegst bekende nog in de oorspronkelijke context aanwezige tapijtreeks uit de achttiende eeuw in een Nederlands burgerinterieur.²

De tapijten bedekken drie wanden van de zaal, vanaf de lambrisering tot aan het plafond. De zich in weelderig groen afspelende voorstellingen zijn gebaseerd op Il Pastor Fido van Giovanni Battista Guarini (1538-1612). Deze pastorale tragikomedie kende een grote populariteit in de zeventiende en achttiende eeuw. De eerste druk ervan verscheen in 1589. De eerste opvoering, oorspronkelijk gepland in 1585, was uiteindelijk in 1596 tijdens het Carnaval te Crema.³ Het verhaal in vijf bedrijven is opgebouwd rond verschillende ingewikkelde liefdesintriges.⁴ Volgens een orakel zou er aan de plagen waardoor het land Arcadia vanwege de toorn van de godin Diana werd geteisterd, een einde komen als twee mensen van goddelijke afkomst zouden trouwen. De enigen die hiervoor in aanmerking lijken te komen zijn Silvio, de zoon van Montano, priester van Diana, en de nimf Amarilli. Amarilli wordt echter verliefd op de getrouwe herder Mirtillo en Silvio heeft alleen maar aandacht voor de jacht. Uiteindelijk blijkt Mirtillo de verloren zoon van Montano te zijn en kan hij trouwen met zijn geliefde Amarilli. Omdat beiden godenkinderen zijn, wordt hiermee het orakel vervuld en komt er een eind aan de plagen. Silvio zal tegelijkertijd met de op hem verliefde Dorinda trouwen. De moraal van het verhaal is: wie natuurlijk leeft, of zoals hij van nature is, leeft volgens zijn goddelijke roeping en dus op een goede manier.⁵

In de tapijtreeks te Dordrecht wordt het verhaal niet stap voor stap naverteld, maar zijn er enkele karakteristieke scènes uitgelicht waaraan de rest van het verhaal kan worden opgehangen. Het verhaal begint links van de schoorsteen, maar volgt verder niet de volgorde van de tekst in Il Pastor Fido.

Cat. 104-a-e zullen in Oudenaarde zijn vervaardigd, omdat dezelfde landschappen met verdure en achtergronden voorkomen in voorstellingen waarvan zeker is dat ze in Oudenaarde werden geweven. Het lijken daarbij vooral wandtapijten te betreffen die werden uitgevoerd in de werkplaats van Albert Goeman (1680-1761) en zijn opvolgers Georges-Frans Boele en diens weduwe.⁶ Dit is ook de enige werkplaats in Oudenaarde waarvan, in 1752, in het handboek met betalingen van tapijtopdrachten, is gedocumenteerd dat er een Il Pastor Fido reeks werd geweven.⁷ Alle wandtapijten van cat. 104-a-e bezitten uitsluitend horizontale boorden die zijn aangeweven. Dit type boorden werd bij het onderzoek naar Oudenaardse wandtapijten nergens anders aangetroffen.⁸ Twee andere bekende reeksen met Il Pastor Fido, in het kasteel van Eu en in een particuliere collectie,⁹ hebben wel een type lijstboorden (met een repeterend motief van naar elkaar gedraaide voluten en in de hoeken grote schelpmotieven) dat eveneens voorkomt rond verschillende andere reeksen die evenals Il Pastor Fido in het handboek van Albert Goeman en zijn opvolgers uit de periode 1752-1768 worden vermeld, zoals de Geschiedenis van Don Quichotte, de Hollandse Conversatie en de Italiaanse Conversatie.¹⁰ Waarschijnlijk zal de reeks te Dordrecht (cat. 104-a-e) daarom eveneens aan de Oudenaardse werkplaats van Albert Goeman zijn toe te schrijven.

De figuurgroepen op meerdere wandtapijten in Dordrecht zijn overgenomen van een in Brussel vervaardigde Il Pastor Fido reeks. De Brusselse werkplaatsen vanHieronymus Le Clerc en Jasper van der Borcht kregen in 1701 de opdracht tot het uitvoeren van een Il Pastor Fido reeks van zeven wandtapijten.¹¹ In het contract van deze bestelling van 12 februari 1701 worden Lodewijk van Schoor en Pieter Spierinckx vermeld als ontwerpers van deze reeks. Le Clerc en Van der Borcht voerden vervolgens in 1708 nog een Il Pastor Fido reeks uit, ditmaal bestaande uit negen wandtapijten.¹² Van de uitvoeringen door Le Clerc en Van der Borcht zijn geen voorbeelden overgeleverd. Van een andere Brusselse werkplaats daarentegen bevinden zich twee uitvoeringen van de Il Pastor Fido reeks, elk bestaand uit zes wandtapijten en voorzien van de signatuur van Judocus de Vos, in het Kunsthistorisches Museum te Wenen.¹³ Van Judocus de Vos is ook gedocumenteerd dat hij reeds in 1705 een reeks van zes Il Pastor Fido tapijten vervaardigde.¹⁴ De reeks van De Vos lijkt echter grotendeels te hebben bestaan uit andere voorstellingen dan die van Le Clerc en Van der Borcht.¹⁵ Voor het ontwerp van de figuren van de Brusselse Il Pastor Fido tapijten maakte Lodewijk van Schoor waarschijnlijk gebruik van een prentreeks met dit onderwerp van Richard van Orley (1663-1732) uit circa 1700.¹⁶ Het is niet bekend waarvoor deze reeks van twaalf gravures van Il Pastor Fido bedoeld waren. Ze werden niet terug gevonden als boekillustraties.¹⁷

In de Oudenaardse versie van de Il Pastor Fido tapijtreeks zijn de figuren geplaatst in andere landschappen dan de Brusselse van Judocus de Vos. Hiervoor werden bestaande kartons van landschapverdures gebruikt, die ook voor andere Oudenaardse reeksen werden toegepast. Hierdoor zweven op cat. 104-a-e de armen en benen van de figuren soms vreemd in het luchtledige, waar ze in de Brusselse versie op natuurlijke wijze door elementen in het landschap worden gesteund.¹⁸ Twee van de figuurscènes op de wandtapijten in Dordrecht gaan niet terug op de Brusselse versie en de prenten van Richard van Orley, maar zijn aan andere bronnen ontleend. (Zie verder bij cat. 104-a en cat. 104-c.)

Een andere Oudenaardse Il Pastor Fido reeks van zeven wandtapijten bevindt zich in het kasteel van Eu in Normandië, waar ze omstreeks 1872 werd aangebracht in de eetkamer.¹⁹ Ook is er een reeks van vier wandtapijten bekend in een particuliere collectie, oorspronkelijk afkomstig uit het kasteel van Epinay.²⁰ Daarnaast bezit het kasteel van Grignan sinds 1979 een Oudenaardse reeks van drie wandtapijten, waarvan twee zijn samengesteld uit meerdere boordloze fragmenten, met aan die op cat. 104-a-b vergelijkbare figuren geplaatst in iets andere landschappen.²¹ Verder zijn er nog enkele losse exemplaren bekend in de kunsthandel.²²

Cat. 104
wandtapijtweverij van Albert Goeman naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Reeks wandtapijten Il Pastor Fido, ca. 1730
Dordrecht, Huis Van Gijn

Beschrijving:
In een boslandschap bevinden zich links op de voorgrond de geliefden Amarilli en Mirtillo. Ze dragen herdersstaven en reiken elkaar de rechterhand. Tussen hen in staat de liefdesgod Amor met zijn pijl en boog. Achter hen, tussen twee groepen hoge bomen, staat een fontein. Aan de voorzijde daarvan, boven een leeuwenkop waaruit water stroomt, staat de inscriptie: IL PASTOR FIDO. In de bomen in het midden van de voorstelling zitten enkele exotische vogels. Rechts op de voorgrond begroet Silvio zijn hond Melampo. Een jager met een speer staat erbij en de geheel rechts zittende Dorinda kijkt verliefd toe. Links en rechts tussen de bomen zijn doorkijkjes naar een bebost landschap met in de verte heuvels met stenen bouwwerken, enkele torens en een piramide.

Langs de boven- en onderzijde lopen boorden met op een bruin fond doorlopend krulwerk en daartussen allerlei gestileerde motieven als draperieën, wierookvaatjes, baldakijnen, kaarsen, gehelmde koppen en medaillons.

Commentaar:
Dit tapijt bevindt zich op de wand tegenover de deurwand, precies passend op het wandvlak links van de schoorsteen. Het tafereel links op cat. 104-a is de inleiding van het verhaal, met de titel van de roman en de verbeelding van het liefdesverbond tussen de godenkinderen Amarilli en Mirtillo. Deze voorstelling komt niet terug in de gravurereeks van Richard van Orley of in de Brusselse Il Pastor Fido reeks door Judocus de Vos.²³ De groepering en de houdingen van deze figuren komen daarentegen overeen met de voor een sokkel geplaatste figuurgroep op het titelblad van een in 1677 te Keulen uitgegeven Franse vertaling, Le Berger Fidèle, dat werd gegraveerd door Abraham Bloteling (1640-1690) naar een tekening van Zacharias Webber (1644-1696).²⁴ Het type fontein met de leeuwenkop komt echter wel voor in een van de prenten van Richard van Orley van Il Pastor Fido.²⁵

Rechts wordt de tweede scène van het tweede bedrijf verbeeld. Hierin verstopt Dorinda met hulp van haar dienaar Lupino de hond Melampo van Silvio. Als Silvio zijn hond zoekt, vindt hij daar ook Dorinda die een kus van hem weet te krijgen.

Conditie:
De reeks werd geconserveerd bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem in 1975-1976 en kreeg in 2011 een conserverende behandeling, met onder andere het vastzetten van enkele scheuren en vervanging van het klittenband, bij ICAT textielrestauratie, Cruquius.

Cat. 104-a
wandtapijtweverij van Albert Goeman naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Amarilli en Mirtillo reiken elkaar de hand, terwijl Dorinda verliefd naar Silvio kijkt, ca. 1730
Dordrecht, Huis Van Gijn, inv./cat.nr. 3571 a

Beschrijving:
In een boslandschap staat, in het midden van de voorgrond, een groepje van vier personen op een pad geflankeerd door grote planten. De meest linkse, bebaarde mannenfiguur is Nicando, opperdienaar van priester Montano. Hij kijkt naar Amarilli die rechts naast hem staat en met een gestrekte arm wijst naar links achter zich, waar tussen het struikgewas de sater zichtbaar is die Amarilli onterecht van ontrouw beschuldigde. Nicando wil Amarilli daarom in de tempel aan Diana offeren. Geheel rechts zit de wanhopig huilende Mirtillo. Achter hem stroomt een waterval. In het midden en rechts tussen de bomen zijn doorkijkjes naar een rivierlandschap met op de oevers geboomte en nu en dan enkele bouwwerken.

Langs de boven- en onderzijde lopen boorden als van cat. 104-a.

Commentaar:
Dit tapijt bevindt zich eveneens op de wand tegenover de deurwand, precies passend op het wandvlak rechts van de schoorsteen. In de vierde scène van het vierde bedrijf wordt Amarilli door Nicando aangeklaagd wegens vermeende ontrouw en naar de tempel van Diana gebracht om geofferd te worden. In het vijfde en laatste bedrijf biedt Mirtillo uit liefde aan om zichzelf te laten offeren in plaats van Amarilli. Als echter blijkt dat hij een zoon is van Montano, en dus ook een godenkind, gaat het offer niet door en kan hij trouwen met Amarilli. Aldus wordt toch het orakel vervuld.

Conditie:
Zie bij cat. 104-a.

Cat. 104-b
wandtapijtweverij van Albert Goeman naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Nicando voert Amarilli mee om haar te offeren, ca. 1730
Dordrecht, Huis Van Gijn, inv./cat.nr. 3571 b

Beschrijving:
In een bosachtig landschap heeft op de voorgrond een groep jagers, te voet en op paarden, met honden en speren een everzwijn omsingeld. Rechts blaast een jager de jachthoorn. Voor hem rent een hond. Geheel links komt nog een jachthond aangerend. Tussen groepen hoge bomen is links op de achtergrond een panoramisch vergezicht van een rivier die zich door een berglandschap slingert, met schepen in het water en gebouwen op de voorste oever. Rechts is een doorkijkje naar een villa met ervoor een park met een spuitende fontein.

Langs de boven- en onderzijde lopen boorden als van cat. 104-a.

Commentaar:
In dit zeer brede tapijt, dat zich bevindt op de wand tegenover de ramen en rechts om de hoek doorloopt tot aan de deur links in de deurwand, wordt de tweede scène van het vierde bedrijf verbeeld. Hierin vertelt Dorinda over de heldendaad van Silvio die een reusachtig wild zwijn doodde en de kop ervan aan de jachtgodin Diana offerde.

De jachtvoorstelling op dit tapijt is geïnspireerd op een tapijtontwerp van Peter Paul Rubens uit 1639-1640 voor Atalante en Meleager doden het Calydonische everzwijn uit een reeks met jachttaferelen.²⁶

Op de versie in het kasteel van Eu, die slechts half zo breed is als cat. 104-c, komen min of meer dezelfde figuren voor, maar zijn ze iets dichter bij elkaar geplaatst.²⁷

Conditie:
Zie bij cat. 104-a.

Cat. 104-c
wandtapijtweverij van Albert Goeman naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Jacht van Silvio op het everzwijn, ca. 1730
Dordrecht, Huis Van Gijn, inv./cat.nr. 3571 c

Beschrijving:
In een bosachtig landschap bevindt zich links op de voorgrond een groep nimfen, met daarbij de als vrouw verklede Mirtillo die Amarilli omhelst en haar zoent. Een van de nimfen houdt een bloemenkrans boven zijn (haar) hoofd. Rechts hiervan, naast enkele grote bloeiende planten en een kleine kudde met schapen en een geitje, zitten twee vrouwen die bezig zijn aan een bloemenkrans. Achter hen is een door rietbossen en met struiken begroeide rotsen omzoomde beek.

Langs de boven- en onderzijde lopen boorden als van cat. 104-a.

Commentaar:
Op dit tapijt, op het wandvlak tussen de twee deuren in de deurwand, is de eerste scène van het tweede bedrijf verbeeld. Hierin heeft de herder Mirtillo zich voor een feest verkleed als nimf en doet hij mee aan de zoenwedstrijd van Amarilli en de andere nimfen. Mirtillo, die verliefd wordt op Amarilli, wint de wedstrijd en wordt gekroond met een bloemenkrans.

Conditie:
Zie bij cat. 104-a.

Cat. 104-d
wandtapijtweverij van Albert Goeman naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Amarilli en Mirtillo worden gekroond na de zoenwedstrijd, ca. 1730
Dordrecht, Huis Van Gijn, inv./cat.nr. 3571 d

Beschrijving:
Op de voorgrond, naast een met klimop begroeide boom staat links Mirtillo, in het geel gekleed en een spreekgebaar makend. Naast hem staat Amarilli, met een blauwe mantel om. Beiden dragen een bloemenkrans in het haar. Op de achtergrond is een heuvelachtig landschap zichtbaar, met bomen en links enkele huizen.

Langs de boven- en onderzijde lopen boorden als van cat. 104-a.

Commentaar:
Op dit smalle tapijt, dat zich uiterst rechts op de deurwand bevindt, wordt de derde scène van het derde bedrijf verbeeld, waarin Mirtillo zijn liefde aan Amarilli verklaart. Een bredere versie van deze voorstelling, in het kasteel van Eu, heeft rechts nog twee vrouwen.²⁸ Op twee andere exemplaren, eveneens breder dan cat. 104-e, is het paar vergezeld van de zwevende Amor.²⁹

Conditie:
Zie bij cat. 104-a.

Cat. 104-e
wandtapijtweverij van Albert Goeman naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Mirtillo bekent aan Amarilli zijn liefde, ca. 1730
Dordrecht, Huis Van Gijn, inv./cat.nr. 3571 e