93. Twee vloertapijten met ranken en bloemen
Beschrijving:
De twee tapijten, het ene iets groter dan het andere, hebben een zeer verwant, maar niet identiek ontwerp, dat is opgebouwd uit elementen als ranken, voluten, veelkleurige naturalistische bloemen (o.a. klaprozen en chrysanten), zwierige bloem- en bladertakjes, cartouches en enig traliewerk. Van beide tapijten - uitgevoerd in verschillende kleurstellingen - is het rechthoekige vlak verdeeld in middenveld, fond en randen, die van elkaar zijn gescheiden door speelse kaders en zwierige lijnen. De decoratie van de horizontale en verticale randen geeft een symmetrische indruk, maar ze zijn niet precies elkaars spiegelbeeld.
Cat. 93-a: blauwgroen middenveld, donkerblauw fond, beige randen.
Cat. 93-b: geel middenveld, zwart fond, blauwe randen.
Commentaar:
Deze twee zeer verwante vlak geweven tapisserie vloertapijten met decoratieve composities van ranken en bloemen waren vermoedelijk bestemd voor het in 1763-1769 gebouwde en in rococostijl ingerichte Neues Palais in Potsdam.1 Omstreeks 1900, tijdens de bewoning van het Neues Palais door keizer Wilhelm II en zijn echtgenote, werd cat. 93-a - blijkens een oude zwart-wit foto - gebruikt als portière in de Tressenzimmer op de begane grond.2 Van cat. 93-b is gedocumenteerd dat het in de periode 1898-1920 als portière werd toegepast in de Toilettezimmer (kleedvertrek) van de keizer op de bovenverdieping van het Neues Palais.3 Ook in Huis Doorn, waar het Duitse keizerlijk paar vanaf 1920 in ballingschap woonde, hadden cat. 93-a-b nog lange tijd de functie van portière.4
De ontwerpen van cat. 93-a-b zijn gemaakt in een vrij late, minder uitbundige en meer symmetrische vorm van het rococo of de Lodewijk XV-stijl. Huth meende dat ze vanwege het volgens hem 'Potsdamer Charakter der Dekorationsmotive' moesten zijn ontstaan in de omgeving van de beeldhouwer en ontwerper Johann Christian Hoppenhaupt (1719-1786), die samen met zijn broer Johann Michel (1709-1769) werkte aan de meubels en decoratie van de paleizen van Frederik de Grote in Berlijn en Potsdam.5 Johann Michel Hoppenhaupt publiceerde na 1750 ook een grote hoeveelheid gravures met interieurontwerpen in Duitse rococostijl met onder meer de verwerking van rocailles en ijspegelmotieven. Het is echter niet duidelijk wie de ontwerper was van cat. 93-a-b, die de meer symmetrische en strakke uitstraling hebben die typerend is voor rococo ontwerpen uit de jaren zestig van de achttiende eeuw.
De tapijten zullen omstreeks 1765 zijn geweven in Berlijn, door de werkplaats van Charles Vignes Erven, waarvan bekend is dat ze ook in 1771, 1777 en 1781 vloertapijten vervaardigden.6
De enige verder bekende in Berlijn geweven vloertapijten zijn drie zeer aan cat. 93-a-b verwante exemplaren in het Neues Palais in Potsdam, die eveneens rond 1765 door Charles Vignes Erven werden vervaardigd.7 Van die tapijten werden bovendien in de periode 1985-1993 replica's geweven in de Textilmanufaktur Halle/Saale.8 Een van de drie oorspronkelijke tapijten te Potsdam lijkt nog het meest op cat. 92-a-b, met een variatie op hetzelfde thema, maar met enigszins andere kleurstellingen en in het middenveld de toevoeging van muziekinstrumenten aan de ornamentiek van ranken en bloemen.9
Cat. 93-a-b zijn bijzondere, vroege voorbeelden van in de tapisserietechniek geweven vloertapijten. Omstreeks dezelfde tijd, en ook al even eerder, werden in de koninklijke werkplaatsen in Madrid en Turijn eveneens vloertapijten in tapisserie geweven, waarvan nog slechts enkele zijn overgeleverd.10 In Aubusson, in Frankrijk, zou enkele jaren daarna, in 1771, worden begonnen met een uitgebreidere vervaardiging van vloertapijten in tapisserie met de bedoeling om werkgelegenheid voor de tapijtwevers te creëren, hetgeen in de negentiende eeuw succesvol zou uitgroeien tot een omvangrijke productie voor een brede klantenkring.11 Dit leidde ertoe dat tapisserie geweven vloertapijten of 'tapis ras' vaak ook 'Aubussons' worden genoemd.
Conditie:
Van beide tapijten is aan een van de korte zijden een stuk afgesneden, zodat het patroon daar niet helemaal doorloopt. Ze werden gereinigd en kregen een conserverende behandeling, waarbij ook de messing gordijnringen er werden afgehaald, circa 1991-1993.
Cat. 93-a
wandtapijtweverij van Charles Vigne naar ontwerp van Anoniem ca. 1765
Vloertapijt met ranken en bloemen, ca. 1765
Charlottenburg (Berlijn), Schloss Charlottenburg, inv./cat.nr. Inv. HuD 68
Cat. 93-b
wandtapijtweverij van Charles Vigne naar ontwerp van Anoniem ca. 1765
Vloertapijt met ranken en bloemen, ca. 1765
Charlottenburg (Berlijn), Schloss Charlottenburg, inv./cat.nr. Inv. HuD 685
Notes
1 In de inventarissen van het Neues Palais werd de aanwezigheid van een aantal vloertapijten vermeld. Huth 1935, pp. 95-96.
2 Cat. tent. Berlijn 1991, cat. 118; Paepke 1993, pp. 45 (afb.), 47. Er wordt zowel een datering van rond 1900 als van 1912 aan deze foto gegeven.
3 Cat. tent. Berlijn 1991, cat. 119; Paepke 1993, cat. 9.
4 Dit was nog het geval in 1958 en 1972, volgens notities van E. Kalf, Archief Corpus Wandtapijten.
5 Huth 1935, p. 96. Over de gebroeders Hoppenhaupt, zie Lewis & Darley 1990, p. 162.
6 Huth 1935, p. 96. Zie ook Cat. tent. Berlijn 1991, p. 129; Paepke 1993, p. 42.
7 Paepke 1993, cat. 4, 5, 7.
8 Twee daarvan werden vervaardigd in 1985 en 1991. Paepke 1993, cat. 6, 8. Een replica van het derde tapijt was in 1993 in uitvoering. Idem, p. 41.
9 Huth 1935, pp. 94 (afb. 9), 96; Cat. tent. Berlijn 1991, p. 129; Paepke 1993, cat. 7.
10 Sherrill 1996, pp. 53-54, 264-265.
11 Jarry 1969; Floret, Mathias 1996, pp. 250-253, 261, 268-269.