RKD STUDIES

Deze twee relatief kleine tapijten behoren tot een reeks van in elk geval vier wandtapijten met voorstellingen in grisaille, als een imitatie van gebeeldhouwd reliëf in steen, van Helden uit de Griekse mythologie en het wapen van Pruisen. Het thema van de reeks is de verheerlijking van het jonge koninkrijk Pruisen.¹

De functie van deze tapijten is niet geheel duidelijk. In een lijst met uit Berlijn afkomstige wandtapijten (`Gobelins’) die zich bevonden in Huis Doorn in de periode 1937-1943 komt de vermelding voor van `3 Pilaster No. 11; Torgeb: Fr. II, F.W.’.² Aangezien cat. 91-a-b aan de achterzijde zijn voorzien van een opgenaaid gedrukt opschrift met daarop het nummer 11, moet dit op deze twee wandtapijten betrekking hebben. De aanduiding `Pilaster’ wordt eveneens gegeven voor de direct daarboven vermelde twee tapijten die als standplaats de Gobelinkamer hebben.<sup>3</sup> Dit betreft de daar tegenwoordig nog aanwezige, hoge en smalle, pilasterstroken cat. 90-a-b, waar deze aanduiding begrijpelijker voor is dan voor cat. 91-a-b, die veel minder hoog en ook minder smal zijn. Twee tot dezelfde reeks als cat. 91-a-b behorende wandtapijten, die steeds in Duitsland zijn gebleven, werden in 1919 omschreven als `Teilstück eines Pilasters’, gedeelte van een pilastertapijt.⁴ Het is dus mogelijk dat het de bedoeling was dat twee of meerdere van deze tapijten boven elkaar op een wandvak bevestigd werden.

Naar alle waarschijnlijkheid is het derde exemplaar dat onder nummer elf in de lijst van huis Doorn uit 1937-1943 wordt vermeld, te identificeren met de bij de twee pilasterstroken (cat. 90-a-b) horende Entre-fenêtre met bloemvaas, cat. 90-c, ook een wandtapijt van relatief klein formaat, maar wel ruim één meter hoger en met een voorstelling met natuurlijke kleuren in plaats van in grisaille. Dat tapijt wordt tegenwoordig aangeduid als `Pfeilerstück’ of `Zwischenfensterstreifen’, pilaartapijt of entre-fenêtre.⁵

Er is verder geen archiefmateriaal met betrekking tot cat. 91-a-b bekend. Er zijn dus geen nadere gegevens over de specifieke opdrachtsituatie, de vervaardiging of het ontwerp.

De wandtapijten werden vervaardigd in Berlijn, zo goed als zeker door de werkplaats van Pierre Mercier, vanwege de voor hem kenmerkende veelvuldige toepassing van zilverdraad.⁶ De ontwerpen zijn mogelijk van de hand van Johann Friedrich Wentzel, omstreeks 1700 de enige tapijtontwerper aan het Berlijnse hof. Aan Wentzel worden ook de Twee pilasterstroken en een entre-fenêtre met bloemvaas in de collectie van Huis Doorn toegeschreven.⁷ Deze werden eveneens in de Berlijnse werkplaats van Pierre Mercier geweven.

Twee wandtapijten uit dezelfde reeks als cat. 91-a-b bevinden zich tegenwoordig in Slot Sanssouci te Potsdam.⁸ Een hiervan heeft eenzelfde voorstelling als cat. 91-b, met Perseus onthoofdt met de hulp van Athena de slapende Medusa.⁹ Het andere tapijt te Sanssouci, het tweede in de reeks, heeft een voorstelling van twee geniën, beschermgeesten of schutsengelen in de gedaante van gevleugelde jongelingen, die samen het gekroonde wapen van Pruisen dragen.¹⁰ Vanwege de kroon boven het Pruisische wapen op het laatstgenoemde tapijt moet de datering van deze reeks in ieder geval liggen ná januari 1701 toen keurvorst Frederik III van Brandenburg (1657-1713) zich kroonde tot Frederik I, koning van Pruisen.

Beschrijving:
Tegen een fond met een wolk- of vlampatroon als van een imitatie natuurstenen omlijsting is een rechthoekig, staand kader geplaatst met daarin een voorstelling in grisaille, als imitatie van een gebeeldhouwd reliëf, in verschillende tinten beige en bruin van de in wapenrusting geklede Jason die centraal staat in een landschap. Hij kijkt naar links en houdt een zwaard in zijn rechterhand en het Gulden Vlies in zijn geheven linkerhand. Links op de achtergrond staat de boom waarin het Gulden Vlies was opgehangen. Op de voorgrond is links de kop te zien van het monster dat het Vlies bewaakte en ligt rechts de kop van een van de vuurspuwende stieren van Vulcanus. Het kader wordt bekroond door een zwierig symmetrisch ornament van omkrullende acanthusbladeren met in het midden een masker. Onderaan het tapijt bevindt zich een tweede, kleiner en liggend kader met daarin een guillochemotief. In het kader van de hoofdvoorstelling, het ornament aan de bovenzijde en de rand met guillochemotief aan de onderzijde is naast de kleuren beige en bruin veel zilver toegepast.

Commentaar:
Gezien het aan de achterzijde genaaide opschrift is dit het eerste wandtapijt in een reeks bestaand uit vier of mogelijk meer tapijten, met Helden uit de Griekse mythologie en het wapen van Pruisen.¹¹ De huidige afmetingen zijn rondom twee centimeter meer dan die vermeld worden op het opschrift aan de achterzijde. Dit betekent waarschijnlijk dat de smalle donkere bies rond het tapijt later is aangebracht.¹²

Voorgesteld op cat. 91-a is een scène uit het verhaal van de verovering door Jason, een van de bekendste Griekse helden, van het Gulden Vlies.¹³ Deze gouden vacht van een gevleugelde ram was door Aeëtes, koning van Colchis aan de Zwarte Zee, opgehangen in een boom in een bos waar het werd bewaakt door een nimmer slapend monster en twee vuurspuwende stieren. Jason, aanvoerder van de expeditie van de Argonauten, bemachtigde het Gulden Vlies met de hulp van de toverkunsten van de op hem verliefde Medea, de dochter van koning Aeëtes. Medea vluchtte daarna samen met Jason naar Griekenland.

Conditie:
Goed.

Cat. 91-a
wandtapijtweverij van Pierre Mercier naar ontwerp van Johann Friedrich Wentzel
Jason met het Gulden Vlies, ca. 1701
Charlottenburg (Berlijn), Schloss Charlottenburg

Beschrijving:
Tegen een fond met een wolk- of vlampatroon als van een imitatie natuurstenen omlijsting is een rechthoekig, staand kader geplaatst met daarin een voorstelling in grisaille, als imitatie van een gebeeldhouwd reliëf, in verschillende tinten beige en bruin van een landschap waarin links Perseus staat met een zwaard in zijn rechterhand. Hij buigt zich naar rechts en pakt met zijn linkerhand het schild dat als een spiegel wordt opgehouden door Athena en waaronder de Gorgo Medusa op een rotsblok ligt te slapen. Perseus kan via het gespiegelde beeld Medusa onthoofden zonder door haar blik te verstenen. Links op de achtergrond staan enkele bomen. Bovenop deze ingekaderde voorstelling is een ornament geplaatst met dolfijnen aan weerszijden, acanthusvoluten, laurierslingers en in het midden een masker. Aan de onderzijde is een tweede, rechthoekig kader met daarin een guillochemotief. In het kader van de hoofdvoorstelling, het ornament aan de bovenzijde en de rand met guillochemotief aan de onderzijde is naast de kleuren beige en bruin veel zilver toegepast.

Commentaar:
Gezien het aan de achterzijde genaaide opschrift is dit het derde wandtapijt in een reeks Helden uit de Griekse mythologie en het wapen van Pruisen, bestaand uit vier of mogelijk meer tapijten.¹⁴ Het huidige tapijt is iets kleiner dan de maten die worden vermeld op het bijbehorende opschrift.¹⁵ De oorzaak van dit verschil - in de hoogte 5 cm en in de breedte 11 cm - is dat er van cat. 91-b later smalle stroken werden afgesneden, aan de bovenzijde dwars door de voorstelling.

Voorgesteld op cat. 91-b is het verhaal van de Griekse held en halfgod Perseus, de zoon van Jupiter en Danaë, die Medusa, een van de slangharige Gorgonen, wist te onthoofden met de hulp van de godin Athena.¹⁶

Een wandtapijt met dezelfde voorstelling als cat. 91-b bevindt zich in Slot Sanssouci te Potsdam.¹⁷

Conditie:
Goed.

Cat. 91-b
wandtapijtweverij van Pierre Mercier naar ontwerp van Johann Friedrich Wentzel
Perseus onthoofdt met de hulp van Athena de slapende Medusa, ca. 1701
Charlottenburg (Berlijn), Schloss Charlottenburg