88. Tafelkleed met Orpheus en de dieren
Beschrijving:
Op een door een lijst van gele, rode en roze biezen afgegrensd rechthoekig middenveld is centraal een ovale cartouche geplaatst in een lijst van rolwerk. Hierin is Orpheus spelend voor de dieren op een viola da gamba uitgebeeld. De cartouche is omgeven door een donkerblauw fond met daarop guirlandes met bloemen en bladeren, vruchtentrossen, bloem- en bladvoluten, geabstraheerde ornamenten en boven en onder de cartouche een viertal vogels.
Rondom lopen, door een gele bies en een blauwe stootboord omgeven, brede boorden met op een donkerblauw fond rechte guirlandes van bladeren, bloemen en vruchten die bij de hoeken deels door strikken aan elkaar zijn verbonden; in de vier hoeken zelf is een schuin geplaatst ornament van bladvoluten, bladeren en bloemen, met in het midden twee tulpen.
Commentaar:
De voorstelling in het midden van dit tafelkleed is geïnspireerd op het verhaal van de Thracische dichter Orpheus uit Ovidius, Metamorfosen 10: 86-105.1 Orpheus speelde voor de dieren op zijn lier en betoverde hen met zijn muziek. Op cat. 88 wordt in plaats van de lier, zoals meestal vanaf de Renaissance het geval was in verbeeldingen van dit tafereel, een viola da gamba afgebeeld. Deze voorstelling van Orpheus heeft geen duidelijke relatie met de functie van het tafelkleed, maar werd wel vaker erop op toegepast als het centrale tafereel.2
De decoratie van het middenveld is naar hetzelfde patroon als van cat. 87, het andere tafelkleed van Huis Doorn,3 zij het dat de centrale cartouche daar de Geschiedenis van Jozef verbeeldt, die wordt voortgezet in de vier cartouches op de boorden. Op de boorden van cat. 88 ontbreken verdere cartouches. Verschillend is ook dat vanwege de andere maatverhoudingen langs beide korte zijden van het middenveld hier een extra ornamentmotief is toegevoegd van geabstraheerde bloem- en bladvoluten. Ook zijn in het algemeen hier de bloemguirlandes en vruchtentrossen iets natuurlijker en minder stijf weergegeven dan in cat. 87. Opvallend is bovendien de rand van puntige bladeren die net binnen de lijst van het middenveld op de achtergrond duidelijk zichtbaar is en op een enkel punt zelfs over die lijst heen steekt, terwijl vergelijkbare puntige blaadjes in het andere tafelkleed nauwelijks opvallen.
Wat in het middenveld nog nuances zijn, wordt daarentegen in de boorden radicaal doorgezet. Deze worden vrijwel geheel gevuld door voor het merendeel herkenbare bloemen en vruchten, gearrangeerd vanuit aan beide einden zichtbare strikken en geplaatst tegen een achtergrond van doorlopende randen van spitse bladeren. In tegenstelling tot de boorden van cat. 87, valt op dat hier in de boorden nergens vogels zijn opgenomen. Alleen de hoeken zelf zijn nog gevuld met een ornament van bijeengebonden bladvoluten en bloemen waaronder twee tulpen, dat nog enigszins aansluit bij de ornamentiek van het middenveld. Alle bloemen en vruchten daarentegen behoren tot de categorie van tafelkleden met bloemtapisserie, waarop een natuurlijke weergave is nagestreefd, die een hoogtepunt beleefden in het midden en derde kwart van de zeventiende eeuw. cat. 88 werd waarschijnlijk in dezelfde (onbekende) werkplaats als cat. 87, vervaardigd in de periode rond 1620-1640, gezien de toegepaste ornamentiek van met name de 'cosses de pois' (peulen met rij erwten) en de geabstraheerde ornamenten in het middenveld,4 maar werd vermoedelijk later geweven dan cat. 87, dus in de jaren dertig tot begin jaren veertig van de zeventiende eeuw.
Een vrijwel aan cat. 88 identiek tafelkleed, echter zonder lichte bies rondom en met een anders samengestelde lijst rond het middenveld, werd in 1905 in Haarlem geveild.5
Een ander tafelkleed met in de centrale cartouche dezelfde voorstelling van Orpheus en de dieren, en vergelijkbare - maar niet geheel dezelfde - boorden, van een iets groter formaat en met meerdere detailverschillen, bevindt zich in de collectie van de Hertog tot Schleswig-Holstein te Glücksburg.6 Verder heeft het ModeMuseum (MoMu) in Antwerpen een tafelkleed dat nagenoeg identiek is aan het middenveld van cat. 88.7 Ook bevond zich enige tijd geleden in de kunsthandel een tafelkleed met eenzelfde voorstelling van Orpheus en de dieren in de middencartouche als van cat. 88, met eveneens een verder grotendeels hetzelfde middenveld (met uitzondering van het extra ornamentmotief van geabstraheerde bloem- en bladvoluten langs de korte zijden), maar omgeven door andere boorden dan van cat. 88, die echter wel vrijwel hetzelfde zijn als die van cat. 87, het andere tafelkleed van Huis Doorn.8
Een verwant tafelkleed, met dezelfde hoekmotieven, maar met verder een iets andere decoratie en naast de middenvoorstelling met Orpheus ook in de boorden Bijbelse voorstellingen, is in bezit van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel.9 Daarnaast is nog een tafelkleed in bloemtapisserie bekend met een afwijkende voorstelling van Orpheus en de dieren in een bloemkrans temidden van boeketten met bloemen en vruchten, in 1953 bij kunsthandel French & Co. te New York.10
Tevens werd een tafelkleed gesignaleerd met een, aan dat van cat. 88 verwant patroon van bladeren, bloemen en vruchtenboeketten, maar met een andere voorstelling in het midden en ook voorstellingen in de boorden.11
Conditie:
Goed. De stootboord van het tafelkleed heeft een conserverende behandeling ondergaan tussen 1969 en 2009.12
Cat. 88
wandtapijtweverij van Anoniem Netherlands (hist. region) ca. 1630-1645 naar ontwerp van Anoniem Netherlands (hist. region) ca. 1630-1645
Tafelkleed met Orpheus en de dieren, ca. 1630-1645
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 10385
Notes
1 Zie Hall 1996, pp. 265-266.
2 Zie verder hieronder.
4 Zie Fuhring, Bimbenet-Privat 2002.
5 Collectie notaris G.C. Merens (1844-1905), Nieuwe Gracht 84, Haarlem, veiling van zijn nalatenschap Haarlem, Sarlet (notaris Koolhoven), 11-12 oktober 1905, nr. 430, met afb. Afmetingen: 165 x 270 cm.
6 Woldbye, Burgers 1971, cat. 10.
7 Inv. S68/109. Bij dit tafelkleed (afm. 90 x 203 cm), dat zich in 1971 bevond in museum Het Sterckshof in Deurne, ontbreken omringende boorden. Woldbye, Burgers 1971, p. 18 (bij cat. 10); Mertens 2008, p. 150. Waarschijnlijk is dit hetzelfde exemplaar als dat in 1967 door Graf und Gräfin Poutalès, Priem am Chiemsee, werd getoond op de Deutsche Kunst und Antiquitäten Messe, München, 4-13 november 1967 (afm. 92 x 206 cm). Zie Weltkunst, 25 november 1967, p. 1021 (afb.).
8 Bij Manufactuur De Wit in Mechelen, 2016. Daarvoor in de collectie Ritman, Amsterdam. Afmetingen: 149 x 236 cm. Zie ook bij cat. 87, Huis Doorn.
9 Woldbye, Burgers 1971, cat. 7; Delmarcel, De Meûter 2023, cat. 58.
10 Idem, cat. 56. In 1953 bij kunsthandel French Co, New York; in 1974 bij Vigo Sternberg Galleries, Londen en Dildarian Inc, New York (Apollo, December 1974, afb.); in 1998 door Galerie Blondeel - Deroyan, Parijs, getoond op de TEFAF, Maastricht. Huidige verblijfplaats onbekend.
11 The Connoisseur, mei 1952, afb.; Woldbye, Burgers 1971, p. 18 (bij cat. 11).
12 De conditie van cat. 88 hiervoor, met vooral aan de bovenzijde enkele beschadigingen, is te zien op de afbeelding in Cat. tent. Tilburg 1969, cat. 29.