RKD STUDIES

Beschrijving:
Cat. 89-a: in een glooiend parklandschap met hoge loofbomen en bloeiende planten op de voorgrond staat rechts een uit drie niveaus bestaande stenen fontein die met eenvoudig reliëf is versierd, met op het bovenste niveau links aan de voorzijde een gebeeldhouwd masker. In de boom in het midden zit een uil waarnaar vanaf de grond links een vos met gedraaide kop en rechts een soort reiger naar omhoog kijken. Links zit een papegaai op een lage tak.

Cat. 89-b: in een parklandschap met een slingerende beek, verspreide groepjes loofbomen en enkele bloeiende planten op de voorgrond, staat rechts, half verscholen tussen de bomen, een vos die oplettend naar links kijkt, waar drie zwanen in een rechthoekige vijver zwemmen. Links en rechts zijn doorzichten naar bosschages en enkele gebouwen in de verte en rechtsachter een ronde vijver met daarin een kleine fontein en ernaast een zuilenformatie.

Cat. 89-c: in een glooiend landschap met verspreid staande loofbomen en meest bloeiende planten op de voorgrond staat iets rechts van het midden, deels zichtbaar tussen het groen, een stenen fontein, met reliëf versierd en opgebouwd uit meerdere niveaus en met enkele waterspuwende maskers, waarvan er water in het meer rechts stroomt. Geheel rechts zit een papegaai op een boomtak en links staan twee naar elkaar kijkende grote vogels, een soort fazanten, de rechter daarvan met een veer in de snavel geklemd. Hierachter links is een doorkijk naar een gebouw met een toren in het midden.

Cat. 89-d: in een glooiend landschap met verspreide loofbomen staat in het midden een ronde stenen fontein met drie bassins waarvan het bovenste rust op een leeuwenkop. In een met klimop begroeide boom rechts hiervoor zit een papegaai met een takje met bessen in zijn snavel. Deze wordt met aandacht vanaf de grond gadegeslagen door twee vossen (of wolven?) met ontblote tanden, één links en één rechts van de boom. Rechts stroomt een riviertje met daarover een stenen brug en op de achtergrond zijn een poort en enkele torenspitsen tussen de bomen zichtbaar. Links is een doorkijk naar een gebouw met een door een koepel bekroonde toren.

Cat. 89-e: in een parklandschap met verspreide loofbomen en grote bloeiende planten op de voorgrond bevindt zich in het midden een, aan twee zijden met een rechthoekige stenen rand afgebakende, vijver waarin een eendenpaar met vier jonge eendjes zwemt en verschrikt reageert op een jachthond die rechts vanaf de oever naar hen staat te blaffen. Iets links van het midden staat tussen de bomen een ronde stenen toren en links daarvan zit een papegaai op een tak. Links en rechts zijn doorkijkjes naar enkele grote gebouwen omringd door loofbomen.

Cat. 89-f: in een landschap met verspreid staande loofbomen en bloeiende planten op de voorgrond staat in het midden een vos die omhoog kijkt naar een kaketoe die rechts in een boom zit. Links en rechts zijn vijvers met daarin opspuitende waterstralen, waarin links twee zwanen zwemmen en rechts een eend. In het midden is een doorkijk naar een stenen gebouw.

Cat. 89-g: boordloos fragment met verspreide boomgroepen en bosschages en grote planten op de voorgrond. Linksonder tussen de bladeren zit een kleine vogel en geheel boven links is het onderlijf van een op een tak zittende grote vogel nog zichtbaar.

Rondom cat. 89-a-e lopen boorden met op een geelbruin fond in de benedenhoeken en verder verspreid lage blauwe schalen, met ringen afhangend aan beide zijden, waaruit bloemen (zoals tulpen, narcissen en rozen), vruchten (zoals granaatappels, perziken en druiven), verschillende bladeren en ranken van acanthusblad zich slingeren, met in elke bovenhoek een witte vogel met een lange staart (een soort papegaai) en naar achteren gedraaide kop.¹ Aan de binnen- en buitenzijde lopen gele biezen en aan de onderzijde van de benedenboord een, waarschijnlijk later, aangenaaide eierlijst (die van cat. 89-c en cat. 89-d is op een aangenaaide rand jute geschilderd). cat. 89-f heeft, afgezien van hetzelfde wapen in de bovenboord, andere boorden rondom, met bloemen (zoals rozen, tulpen en narcissen) binnen spiralende acanthusranken, in de vier hoeken een schuin geplaatst ornament van acanthusbladeren en aan de binnenzijde smalle beige en donkerbruine biezen.

In het midden van de bovenboorden van cat. 89-a-f, en deels doorlopend in de hoofdvoorstelling, is in een met acanthusblad versierde rolwerkcartouche een wapen geplaatst, gevierendeeld met hartschild: 1. in zilver een rood kruis (Trier), 2. in rood een Lam Gods (Agnus Dei) met een kruis met een vaandel met een kruis erop, op een groene heuvel (Prüm), 3. in rood een zilveren burgtoren door een bisschopsstaf doorboord, gedekt met een gouden kroon (Weissenburg), 4. in blauw een zilveren kruis (Speyer), in het hartschild in goud een rood Andreaskruis tussen vier groene meerbladen (waterlelies).² Het schild is geplaatst tegen een bisschopsstaf gekruist met een zwaard en gedekt met een bisschopskroon met hermelijnen rand.

Cat. 89-e
wandtapijtweverij van Anoniem Aubusson ca. 1676-1711 naar ontwerp van Anoniem ca. 1676-1711
Vijfde parklandschap met dieren en het wapen van Johann Hugo von Orsbeck, ca. 1676-1711
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. Inv. HuD 00677

Cat. 89-f
wandtapijtweverij van Anoniem Aubusson ca. 1676-1711 naar ontwerp van Anoniem ca. 1676-1711
Zesde parklandschap met dieren en het wapen van Johann Hugo von Orsbeck, ca. 1676-1711
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. Inv. HuD 00678

Cat. 89-g
wandtapijtweverij van Anoniem Aubusson ca. 1676-1711 naar ontwerp van Anoniem ca. 1676-1711
Fragment van een landschapsverdure, ca. 1676-1711
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. Inv. HuD 00681

Commentaar:
Deze reeks wandtapijten met Parklandschappen met dieren werd in Huis Doorn een tijd lang gebruikt als gordijnen. (afb. a) Zes van deze wandtapijten hebben wapens in de bovenboorden. Een van de wandtapijten, cat. 89-f, heeft echter een ander type boord dan de rest. Dit is enigszins vreemd, de voorstelling is wel in dezelfde stijl als de andere vijf wandtapijten - de vos en de kaketoe van cat. 89-f zijn zelfs bijna gelijk aan die op cat. 89-d - en ook de boord is uit dezelfde periode. Het lijkt er ook niet op dat de wapens later in de boorden werden ingezet, omdat de kettingdraden doorlopen. cat. 89-g is een wandtapijt zonder boorden, samengesteld uit aangeweven fragmenten afkomstig uit een landschapsverdure die vanwege de iets andere stijl waarschijnlijk niet tot dezelfde reeks als de overige wandtapijten behoorde, maar omdat het, gezien dezelfde aangenaaide stroken rood fluweel, erbij werd toegepast, wordt het hier samen met cat. 89-a-f behandeld.

Het samengestelde wapen in de bovenboorden van cat. 89-a-f blijkt toe te behoren aan Johann Hugo von Orsbeck (1634-1711), prinsbisschop van Speyer (Spiers) (sinds 1675) en, als Johann VIII, aartsbisschop en keurvorst van Trier (sinds 1676).³ Het wapen is een combinatie van zijn verschillende officiële ambten: 1. aartsbisschop/ keurvorst van Trier, 2. de prinsbisschoppelijke abdij Prüm, sinds 1545 behorend tot het keurvorstendom Trier,⁴ 3. Weissenburg in de Elzas, behorend tot het prinsdom Speyer, in 1672 echter kwam de zeggenschap over dit gebied in handen van de Fransen en nog steeds behoort het tot Frankrijk als de stad Wissembourg in departement Bas-Rhin, 4. prinsdom Speyer. Op het hartschild is het wapen van de familie Von Orsbeck. Sinds eind 16de eeuw werd het wapenschild van de aartsbisschop en keurvorst van Trier geplaatst tegen een bisschopsstaf gekruist met een zwaard, als teken van de religieuze en de wereldlijke macht. In deze vorm is het samengestelde wapen eveneens te zien op het gegraveerde portret van Johann Hugo von Orsbeck door de Augsburgse kopergraveur Leonhard Heckenauer (1655-1704), uit omstreeks 1680. (afb. b)

Von Orsbeck kwam aan het bewind in een roerige tijd, vooral door vele aanvallen vanuit Frankrijk vanaf de jaren zeventig van de zeventiende eeuw. Eerder al tijdens de Dertigjarige Oorlog was de residentie van de keurvorsten van Trier in 1629 vanwege de oorlogsdreiging verlegd van Trier naar het daartoe speciaal gebouwde Slot Philippsburg tegenover de monding van de Moesel in de Rijn bij Koblenz.⁵ Het werd beschermd door de erboven gelegen Festung Ehrenbreitstein, de best verdedigbare vesting van het aartsbisdom, hoewel deze tot 1650 desondanks herhaaldelijk in Franse handen kwam. Een goede mogelijkheid voor de in opdracht van Von Orsbeck geweven wandtapijten cat. 89-a-f is dus dat ze voor het Slot Philippsburg bij Koblenz bestemd waren. Tijdens zijn bewind kreeg Von Orsbeck te maken met de eindfase van de oorlog tot 1678 tussen Frankrijk en de Republiek der Verenigde Nederlanden, van 1688-1697 de Successieoorlog in de Palts en vanaf 1702 de Spaanse Successieoorlog, waarbij tijdens deze oorlogen herhaaldelijk Franse troepen de Rijn overstekend doordrongen in de gebieden onder zijn beheer. Het ligt daarom het meest voor de hand dat de opdracht voor de tapijtreeks tijdens de periode van relatieve vrede van 1678-1688 moet hebben plaatsgevonden, hoewel die door de Fransen in 1684 juist wat betreft de gebieden toebehorend aan Trier en Speyer werd geschonden.

In een lijst met uit Berlijn afkomstige wandtapijten (`Gobelins’) die zich bevonden in Huis Doorn in de periode 1937-1943 komt de vermelding voor van `6 Stück No. 86 (aus Schloss Montabaur); 4 Vestibül, 2 Vorz.’.⁶ Het moet hier de reeks van zes wandtapijten cat. 89-a-f met de wapens van Johann Hugo von Orsbeck betreffen, gezien het aantal, maar ook vanwege de tussen haakjes geplaatste notitie dat ze afkomstig zijn uit Slot Montabaur. Dit Slot in de tegenwoordige deelstaat Rijnland-Palts, dat sinds de elfde eeuw bezit was van het keurvorstendom Trier en in gebruik als een van de residenties, werd namelijk tussen 1687 en 1709 in opdracht van Johann Hugo von Orsbeck in de stijl van de barok verbouwd en verkreeg toen de huidige verschijningsvorm. Tegenwoordig prijkt boven de toegangspoort ervan ook nog hetzelfde wapen als op cat. 89-a-f is voorgesteld. Deze wandtapijten die in opdracht van Von Orsbeck zijn geweven, kunnen dus naast voor Slot Philippsburg ook voor het interieur van Slot Montabaur, dat onder meer ook in opdracht van Von Orsbeck van 1693 tot 1696 van rijke plafondschilderingen door Lazaro Maria Sanguinetti (circa 1660-circa 1740) werd voorzien, besteld zijn. In elk geval bevond de tapijtreeks zich in Slot Montabaur toen dat in de tweede helft van de negentiende eeuw in bezit was gekomen van Pruisen, zoals blijkt uit bovengenoemde notitie.⁷ Langs deze weg kwam de reeks wandtapijten met keizer Wilhelm II, via Berlijn, zo dus uiteindelijk terecht in de collectie van Huis Doorn.

De wijze waarop de dieren in de parklandschappen van cat. 89-a-f soms met elkaar lijken te communiceren, doet enigszins denken aan fabeltaferelen, zoals de twee vossen (of wolven) die samen opkijken naar een kaketoe, maar gezien er geen fabel bekend is over deze specifieke combinatie van dieren, noch over die van de andere wandtapijten, zal het hier meer algemene voorstellingen van dieren in landschappen betreffen.

Dit type Parklandschappen met dieren werd in verschillende productiecentra vervaardigd, zowel in de Zuidelijke Nederlanden als in Frankrijk, in het laatstgenoemde met name in Aubusson.⁸ Ook de ornamentiek van de boorden werd zowel toegepast in de Zuidelijke Nederlanden als in Frankrijk. Een voorbeeld van enkele in Brussel geweven wandtapijten met landschappen met dieren en boorden met bloemen, vruchten en acanthusranken, door Hendrik II Reydams, van vóór 1719, toont wel een iets gedetailleerdere uitvoering dan die van cat. 89-a-f.⁹ De continue problemen van Johann Hugo von Orsbeck, wiens wapen zich in de boorden bevindt, met Frankrijk, zouden een vervaardiging daar iets minder waarschijnlijk lijken te maken. Echter de wijze van uitvoering van zowel de hoofdvoorstellingen als de boorden van cat. 89-a-f heeft nog de meeste verwantschap met die van wandtapijten vervaardigd in Aubusson in het laatste kwart van de zeventiende eeuw en het begin van de achttiende eeuw. Zowel het type boorden van cat. 89-a-e als dat van cat. 89-f is zeer verwant (doch nergens geheel identiek) aan boorden die voorkomen rond in Abusson vervaardigde wandtapijten in het laatste kwart van de zeventiende eeuw met voorstellingen naar ontwerpen van Isaac Moillon (1614-1673). Ook het type landschappen, met loofbomen en grote planten op de voorgrond, in die veelal mythologische of historische voorstellingen, is verwant aan dat van cat. 89-a-f.¹⁰ De boorden van cat. 89-f gaan overigens terug op een voorbeeld van de Manufacture des Gobelins in Parijs uit de tweede helft van de zeventiende eeuw.¹¹

Conditie:
Goed, met soms enkele losliggende kettingdraden. De wandtapijten van deze reeks zijn alle voorzien van brede aangenaaide randen van rood fluweel; cat. 89-g is bovendien omgeven door een smalle machinaal geweven ornamentboord.

Afb. a
Cat. 89-a (links) en Cat. 89-b (rechts) in gebruik als gordijnen in Huis Doorn, circa 1972.

Afb. b
Leonard Heckenauer (II)
Portet en wapen van Johann Hugo von Orsbeck als Johann VIII, aartsbisschop en keurvorst van Trier, ca. 1680
Whereabouts unknown