94. Ameublement, bestaand uit een canapé en zes armstoelen, met bekleding in tapisserie met dierscènes binnen bloemkransen
Beschrijving:
Cat. 94-a: op de rug en de zitting van de canapé zijn op een ivoorwit fond in het midden rijke bloemkransen geplaatst die zijn samengesteld uit verschillend gekleurde bloemen zoals rozen, papavers, pioenrozen, ranonkels en anemonen op de rug en op de zitting dezelfde bloemen aangevuld met tulpen, sneeuwballen en camelia's. Hierbinnen zijn landschappen met twee scènes uit de fabel van de vos en de ooievaar voorgesteld. De eerste scène is op de zitting te zien, waar de twee dieren samen soep proberen te eten uit een grote platte schaal tussen hen in, voor de ooievaar links tevergeefs, terwijl de vos rechts alles snel op kan eten. De tweede scène is op de rug afgebeeld, met beide dieren bij een hoge vaas met een smalle hals, waaruit het ditmaal de ooievaar wel, maar de vos niet lukt om te eten. Op de rug, aan weerszijden van de bloemkrans zitten bovenaan twee eekhoorns op zwierig links en rechts vanuit de bloemkrans naar beneden slingerende grote cornucopia's waaruit onderaan vruchten naar voren stromen zoals links een opengesneden granaatappel, een peer, dadels en vijgen en rechts druiven en perziken. Op de zitting links en rechts komen onderaan vanuit de bloemkrans twee naar boven gerichte cornucopia's met in de opening links rozen, een peer, pruimen en vijgen, met daarop een spreeuw en rechts druiven en perziken. In de vier hoeken slingeren zich ranken en bladertakjes met kleine vruchten, zoals rode pepers, met daarop een enkele vogel. De canapé heeft links en rechts dichte leuningen met rijk en kleurig bloeiende takken met verschillende bloemen zoals rozen, papavers, camelia's en sneeuwballen.
Cat. 94-b-g: bij de armstoelen zijn binnen bloemkransen verschillende landschappen voorgesteld met op de voorgrond op de ruggen een enkele vogel en op de zittingen een zoogdier: struisvogel en koe (HuD 00385, cat. 94-b); patrijs en hond (HuD 00386, cat. 94-c); valk en beer (HuD 00387, cat. 94-d); gier en everzwijn (HuD 00388, cat. 94-e), fazantenhaan en luipaard (HuD 00389, cat. 94-f); buizerd met prooi en leeuw (HuD 00390, cat. 94-g). De bloemkransen zijn bij alle armstoelen hetzelfde, maar de bloemen in vele kleuren zijn op de ruggen anders geordend dan op de zittingen. Onder de bloemen zijn onder meer tulpen, rozen, anemonen, pioenrozen, sneeuwballen, camelia's en papavers. Op de armleggers staat een enkele tak met bladeren en rode bloemen.
Commentaar:
Dit verguld houten ameublement met bekleding in tapisserie is opgesteld in de Gobelinkamer in de noordvleugel van Huis Doorn, met daarin ook twee omstreeks 1782-1790 in Aubusson geweven wandtapijten met mythologische voorstellingen (cat. 95-a-b). De meubelen maken evenals deze wandtapijten deel uit van de door de voormalige Duitse keizer Wilhelm II (1859-1941) vanuit Duitsland meegenomen inboedel toen hij zich na de Eerste Wereldoorlog, in 1920, in zijn ballingschap op Huis Doorn vestigde. Blijkens etiketten die onder deze meubels zijn aangebracht, waren ze afkomstig van Slot Bellevue in Berlijn, een van de keizerlijke paleizen, tegenwoordig de officiële ambtswoning van de Duitse Bondspresident.
De verdere herkomst van dit fraaie Franse ameublement is niet bekend. Volgens de overlevering waren cat. 94-a-g, evenals de twee bovengenoemde wandtapijten in de Gobelinkamer, een geschenk van de Franse koningin Marie Antoinette (1755-1793) aan prins Hendrik van Pruisen (1726-1802) tijdens zijn bezoek aan Frankrijk in 1784. Ze werden in het verleden ook vaak aangeduid als de 'Marie Antoinette meubelen'. Echter, een dergelijke schenking is niet gedocumenteerd en daarom niet aannemelijk.1
Binnen de bloemkransen op de rug en de zitting van de canapé is de fabel van De vos en de ooievaar, Le Renard et la Cicogne (La Fontaine, boek I, 18) in twee taferelen verbeeld. Daarin wordt verhaald hoe de ooievaar door de vos werd uitgenodigd voor een etentje. Op het tafereel op de zitting van de canapé is te zien hoe hij haar echter alleen maar soep op gladde, platte borden serveerde, waardoor ze met haar lange, scherpe snavel niets naar binnen kon krijgen. De vos at toen smakelijk zijn eigen bord en ook nog dat van de ooievaar leeg. Hierop besloot de ooievaar om hem met gelijke munt terug te betalen en nodigde de vos uit om bij haar zijn lievelingskostje te komen eten. Op het tafereel op de rug van de canapé is te zien hoe de gebraden kip en Russisch ei door de ooievaar werden geserveerd in een hoge, smalle fles met een gladde rand, waar de vos op zijn beurt niet uit kon eten en hongerig terug naar huis moest. De moraal: wie kaatst, kan de bal terug verwachten.
De onbekende ontwerper van de tapisserie van dit ameublement heeft zich voor meerdere van de fabel- en andere diervoorstellingen van cat. 94-a-g laten inspireren door voorbeelden van bekende Franse dierschilders, vooral afkomstig uit het werk van Jean-Baptiste Oudry (1686-1755). Oudry's illustraties voor een uitgave van de fabels van La Fontaine uit 1755 dienden veelvuldig als voorbeelden voor meubeltapisserie. Hij verbeeldde ook de fabel van de vos en de ooievaar, maar zijn composities daarvoor verschillen toch enigszins van die op cat. 94-a.2
De dieren die op cat. 94-b-g binnen de bloemkransen zijn voorgesteld, vogels op de ruggen en zoogdieren op de zittingen, zijn geen verbeeldingen van fabels. Ze zijn steeds tamelijk geïsoleerd geportretteerd, in het midden op de voorgrond van een summier aangeduid landschap.
Meerdere van deze vogels en zoogdieren op de armstoelen zijn eveneens geïnspireerd op het werk van Jean-Baptiste Oudry, waarbij opvallend genoeg gekozen is voor - de voor Oudry het minst kenmerkende - tamelijk statische houdingen van de vogels en dieren. Verschillende van de wilde dieren, zoals de beer van cat. 94-d, het everzwijn van cat. 94-e, het luipaard van cat. 94-f en de leeuw van cat. 94-g, zijn geïnspireerd (het ene dier rechtstreekser dan het andere) op enkele tekeningen door Oudry uit 1745 die bestemd waren voor een (niet uitgevoerde) reeks wandtapijten met uitgebreide taferelen van gevechten tussen verschillende dieren, de Combats de différents animaux.3 De fazantenhaan van cat. 94-f is geïnspireerd op een bekend schilderij van Oudry van de hond Blanche van koning Lodewijk XV (1710-1774) die jaagt op een fazant.4
De gier van cat. 94-e is ontleend aan een bovendeurstuk, eveneens voor Lodewijk XV, voor het kasteel van Choisy door François Desportes (1661-1743), nu in het Musée de la Chasse in Parijs.5 Voor de koe van cat. 94-b is inspiratie opgedaan uit het ontwerp De witte koe voor meubeltapisserie van Francesco Casanova (1727-1803) uit de reeks Amusements de la campagne voor de manufactuur van Beauvais uit circa 1772.6
Dit ameublement van Huis Doorn zal vervaardigd zijn in Aubusson, rond 1770-1780. Hoewel er geen andere meubeltapisserie getraceerd is met dezelfde cornucopia's als op de canapé van Huis Doorn, zijn er meerdere voorbeelden bekend van tapisserie van armstoelen met vergelijkbare bloemkransen en verschillende van dezelfde dieren als op cat. 94-b-g, waarvan bekend is dat ze in Aubusson werden vervaardigd in deze periode.7
Een in 1923 te Parijs geveild ameublement, bestaand uit een canapé en vijf armstoelen en iets anders van vorm dan cat. 94-a-g, is voorzien van te Aubusson omstreeks 1770-1780 vervaardigde tapisserie met eveneens op de ruggen vogels en op de zittingen dieren op de voorgrond van landschappen binnen bloemkransen die zeer vergelijkbaar zijn aan die van cat. 94-b-g.8 Ook komen precies dezelfde fazantenhaan en het everzwijn als van de armstoelen van Huis Doorn (op cat. 94-e en cat. 94-f) samen op een van de armstoelen van het in Parijs geveilde ameublement voor.9
Dezelfde voorstelling als op de rug van cat. 94-b, van een struisvogel in een landschap, ook binnen een grotendeels aan die op de ruggen van cat. 94-b-g identieke bloemkrans, komt voor op een armstoelrugbekleding van in Aubusson geweven tapisserie uit circa 1770-1780 in de collectie van het Bowes Museum te Barnard Castle.10
Conditie:
Goed. Conservering bij de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel te Haarlem, 1958-1960, met uitzondering van de rug en leuningen van cat. 94-a.
Cat. 94-a
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Canapé met bekleding in tapisserie met dierscènes binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00384
Cat. 94-b
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Armstoel met bekleding in tapisserie met een struisvogel en koe binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00385
Cat. 94-c
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Armstoel met bekleding in tapisserie met een patrijs en hond binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00386
Cat. 94-d
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Armstoel met bekleding in tapisserie met een valk en beer binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00387
Cat. 94-e
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Armstoel met bekleding in tapisserie met een gier en everzwijn binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00388
Cat. 94-f
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Armstoel met bekleding in tapisserie met een fazanthaan en luipaard binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00389
Cat. 94-g
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Anoniem ca. 1770-1780 naar ontwerp van Jean Baptiste Oudry
Armstoel met bekleding in tapisserie met een buizerd met prooi en leeuw binnen bloemkransen, ca. 1770-1780
Doorn (Utrecht), Kasteel Huis Doorn, inv./cat.nr. HuD 00390
Notes
1 Zie hierover verder bij cat. 95-a-b, Huis Doorn. Vier armstoelen die waarschijnlijk wel behoorden tot een (uitgebreid gedocumenteerd) Frans koninklijk geschenk aan prins Hendrik, dat van koning Lodewijk XVI in 1784-1785, bevinden zich ook in Huis Doorn. Zie cat. 96-a-d.
2 Opperman 1977, II, D241, D242. Zie ook Hartkamp-Jonxis, Smit 2004, pp. 390-391 (cat. 117).
3 Opperman 1973, pp. 57-58, 61, 63, afb. 1-2, 4, 10. Zie hierover ook bij cat. 92, Huis Doorn.
4 In het Château van Compiègne. Opperman 1977, I, P249; Idem, II, afb. 142; Opperman 1982, cat. 46.
5 Zie Mertens 2008, p. 340.
6 Idem, pp. 298-300 en afb. 128. Het bevindt zich in het Mobilier National te Parijs.
7 Mertens 2008, pp. 339-340.
8 Idem, p. 339 en afb. 190. Het zou de veiling Parijs, Galerie Georges Petit, 1 juni 1923 betreffen, maar deze kon helaas niet worden getraceerd.
9 Mertens 2008, p. 339 en afb. 190. Op de rug van één van de andere armstoelen is een haan voorgesteld; op de rug van de canapé meerdere vogels en op de zitting daarvan honden die jagen op een hert.
10 The Bowes Museum, inv. Tap 82. Mertens 2008, p. 339, noot 520 en afb. 193.