RKD STUDIES

Beschrijving:
Centraal staat een met beeldsnijwerk versierde houten triomfwagen met grote wielen, die naar rechts rijdt. De vloer en de zijkanten van de wagen zijn bedekt met een bruin kleed met roodbruine franje. Daarop zitten op verhogingen, rondom een groot kompas waarvan de naald naar rechts wijst, vier allegorische vrouwenfiguren, personificaties van de deugden. Links zit de Liefde (Caritas), in een geplooid blauw gewaad en een wit lijfje, haar voeten aan weerszijden van het kompas, met een naakt kindje (deels afgesneden) aan haar ontblote rechterborst en een tweede naakt kind dat op haar schoot omhoog klimt met een links iets afgesneden geelbruin hart in zijn naar boven uitgestrekte handen. Hier schuin rechtsboven zit het Geloof (Fides), waarvan onder meer het hoofd ontbreekt, maar die te herkennen is aan het opengeslagen boek voor haar, dat ze met haar linkerhand vasthoudt, en de (deels zichtbare) rechterhand die ze op karakteristieke wijze op haar rechterborst legt. Ze draagt een grijze mantel over een beige gewaad en rechts van haar wappert een lichtbruine draperie. In het midden zit de Hoop (Spes), in een beige gewaad met daarover een bruingele mantel, waar witte mouwen onderuit komen, met de blik omhoog gericht en in haar armen een groot anker, haar attribuut, dat gedeeltelijk tussen de plooien van haar kleding is gestoken. Rechts is de Rechtvaardigheid (Justitia) gezeten, gekleed in een geelgroen gewaad en witte ondermouwen en met een witte blinddoek over haar ogen, een lange ongeschilde tak in haar rechterhand en een voor de helft zichtbare, uit balans gebrachte weegschaal in haar linkerhand. Ze zit tegen een langwerpig bruin kussen met een kwast eraan en leunt met haar linkerarm op de verhoogde voorkant van de triomfwagen. Boven het hoofd van de Rechtvaardigheid vliegt een gevleugelde putto die met beide handen een grote beige draperie voor zich omhooghoudt en naar rechts kijkt naar de deels zichtbare figuur van de koetsier van de triomfwagen, in een crèmekleurige jas met daarop twee grote ronde knopen en daarboven een geplooide korte mouw en een lange haarlok. Rechtsvoor, naast de triomfwagen, loopt een vrouw met een wapperende witte rok en gele omslagdoek rond haar heupen en een blauw bovenlijfje met onbedekte rechterschouder. Ze loopt naar rechts en kijkt schuin omhoog. Onder haar linkerarm houdt ze een uiteinde van een bewerkt houten juk waaraan een grote kwast hangt en in haar rechterhand heeft ze de staart van een slang die zich om haar arm kronkelt, het attribuut van de Voorzichtigheid (Prudentia). Naast haar, rechts in de benedenhoek, is een deel van het lichaam van een leeuw zichtbaar, met de rechterachterpoot en staart (ook deels een tweede leeuwenpoot).

De hoofdvoorstelling is onder, boven en vooral rechts afgesneden. Bovenlinks is een groot fragment ingezet, afkomstig van een ander wandtapijt, met een wit schild met een (ondersteboven gekeerd) verguld Medusahoofd en een architectonisch element met een vergulde leeuwenkop in reliëf; bovendien zijn rechts erop, onder de plooien van een witte draperie met een gouden randje, nog de tenen van een mensfiguur zichtbaar.

Het wandtapijt is omgeven door een machinaal geweven boord als een schilderijlijst, die later is aangenaaid.

Commentaar:
Tot 2001 was dit wandtapijt opgesteld in de Gouden Zaal van Museum Mesdag (nu De Mesdag Collectie). In dat jaar werd het daar verwijderd omdat dat vertrek toen als ruimte voor tijdelijke exposities in gebruik werd genomen.¹

Cat. 67 is rondom oorspronkelijk groter geweest. Ook de originele aangeweven boorden ontbreken. Deze zijn vervangen door een aangenaaide boord van machinaal weefsel, waarschijnlijk uit de negentiende eeuw, die een schilderijlijst imiteert in een variant op een type wandtapijtboorden dat aan het eind van de zeventiende en in het eerste kwart van de achttiende eeuw bij de Manufacture des Gobelins in Parijs werd toegepast.²

Op cat. 67 is een triomfwagen voorgesteld met daarin vier allegorische vrouwenfiguren die de deugden personifiëren. Dit zijn de drie goddelijke deugden, Geloof, Hoop en Liefde, samen met de Rechtvaardigheid, de leidsvrouwe van de vier kardinale deugden.³ Ze zijn gezeten rondom een kompas en rijden met hun wagen in de richting die de kompasnaald aangeeft. De triomfwagen wordt begeleid door de Voorzichtigheid, ook een van de kardinale deugden.⁴ De figuur van het Geloof, linksboven op cat. 67, is boven en links afgesneden, waardoor haar hoofd ontbreekt.⁵ Ook het rechterdeel van cat. 67 is niet goed leesbaar omdat het onder meer dwars door bepaalde figuren is afgesneden.

Cat. 67
wandtapijtweverij van Jacob van Zeunen naar ontwerp van Antoon Sallaert
Triomf van de Zeven Deugden, ca. 1650-1680
Den Haag, De Mesdag Collectie

Een klein tapijtfragment met de voorpoten, linkerachterpoot en de kop van een leeuw met volle, lange manen, in zijn bek een grote ring met een kwast eraan en zijn blik gericht naar de beschouwer, behorend tot de privécollectie van H.W. Mesdag die in 1920 in New York werd geveild, was oorspronkelijk een onderdeel van hetzelfde wandtapijt als cat. 67.⁶ (afb. a) Het sluit rechtsonder aan op cat. 67, waar nog een deel van het lichaam van de leeuw, met een achterpoot en de staart, zichtbaar is. Op het geveilde fragment is ook nog deels de voorzijde te zien van de triomfwagen, waarvandaan dunne leidsels naar de kop van de leeuw leiden.⁷

Het schild met het Medusahoofd op het ingezette fragment linksboven op cat. 67 verwijst mogelijk naar de godin Minerva, van wie het een attribuut is. Vanwege de verstenende kracht werd het hoofd van Medusa, met de slangenharen, ook verder veel op schilden toegepast als beschermende talisman.⁸ Dit fragment was oorspronkelijk geen onderdeel van cat. 67 en hoorde bij een ander, ongerelateerd wandtapijt.

Een wandtapijt met dezelfde, maar geheel volledige voorstelling die op cat. 67 fragmentarisch aanwezig is, bevindt zich in de collectie van het Quirinaal in Rome. (afb. b) Aan de hand daarvan is ook de specifieke betekenis van de voorstelling te duiden. Het gaat hier namelijk om de Triomf van de Zeven Deugden in een reeks van acht wandtapijten met de Geschiedenis van de Zeven Deugden.⁹ Op dat wandtapijt zijn rechts nog twee extra vrouwenfiguren te zien, de personificaties van de twee op cat. 67 afgesneden of geheel ontbrekende kardinale deugden. Op de bok van de triomfwagen, in koetsiersjas en met een helm op haar hoofd, zit Kracht (Fortitudo), met in haar handen een zweep en de leidsels van de twee leeuwen - de leeuw is haar attribuut - die de triomfwagen trekken.¹⁰ Rechts daarvan loopt de figuur van de Matigheid (Temperantia), die met haar rechterhand het verste uiteinde van het houten juk met de leeuwen vasthoudt en haar attribuut de kruik in haar opgeheven linkerhand.¹¹ De betekenis van de oorspronkelijke, volledige voorstelling, als laatste en ook als samenvatting van de reeks, is de triomftocht van alle deugden. Daarnaast wordt er de hiërarchie binnen de groep deugden duidelijk gemaakt.¹² Drie kardinale deugden besturen de wagen, waarbij Kracht de hoofdbestuurder is en de leidsels in handen houdt van de dieren die de wagen voorttrekken, de leeuwen die haar attribuut zijn. De richting van de wagen wordt echter gecontroleerd door Voorzichtigheid en Matigheid, die naast de wagen lopen en beiden een uiteinde van het juk van de leeuwen vasthouden. Rechts in de triomfwagen zit de Rechtvaardigheid, de vierde kardinale deugd. Vlak achter de bok en half naar voren gedraaid geeft ze leiding aan de andere kardinale deugden bij het zich houden aan de juiste rijrichting. Op de ereplaats in de triomfwagen zetelen tenslotte de drie goddelijke deugden dichtbij elkaar, met het Geloof bovenaan en Hoop en Liefde iets daaronder.

De zeven andere voorstellingen van de reeks met de Geschiedenis van de Zeven Deugden stellen steeds per wandtapijt een van de zeven deugden centraal in een allegorische compositie. Op de voorstelling van Hoop is te zien dat daar een kompas als een van haar attributen is afgebeeld, naast het meer gebruikelijke anker.¹³ Op de voorstelling van de Triomf van de Zeven Deugden, op cat. 67 en het volledige exemplaar van het Quirinaal, staat het kompas centraal op de bodem van de triomfwagen, met naast de Hoop ook de twee andere goddelijke deugden er dicht omheen gezeten, ten teken van hun aller belang als leidraad op de levensweg. Voor het verbeelden van de verschillende personificaties van de deugden op deze wandtapijtreeks is gebruik gemaakt van de Iconologia van Cesare Ripa, het iconografische handboek waarvan de eerste uitgave dateert uit 1593 en in 1644 een Nederlandse vertaling verscheen.¹⁴ Er is daarbij ook vaak gekozen voor iets minder bekende uitbeeldingen.

Elk wandtapijt van de tegenwoordig nog overgeleverde volledige reeks is voorzien van de wapens en initialen van de opdrachtgever Carlo Emanuele II di Savoia (1634-1675), samen met die van zijn vrouw Maria Giovanna Battista di Savoia-Nemours (1644-1724), waarmee hij in mei 1665 trouwde. De reeks zal ook in verband met dit huwelijk zijn aangeschaft. De eindbetaling ervoor - daarin 'Istoria delle Sette Virtù' genoemd - en voor twee andere Brusselse tapijtreeksen werd gedaan op 4 december 1665. Ze was bestemd voor het koninklijk paleis in Turijn, waar zich tegenwoordig nog het wandtapijt met Kracht uit deze reeks bevindt. De overige zeven wandtapijten zijn sinds 1923 en 1951 in het Quirinaal te Rome.

Alle wandtapijten van deze reeks zijn rondom voorzien van een boorddecoratie met verschillende putti bij een soort doorlopende palmboomstronk en de meeste tapijten hebben in de onderste stootboord het stadsmerk van Brussel en de signatuur JACOBVS VAN ZEVNEN of de initialen I.V.Z. van Jacob van Zeunen (werkzaam 1644-1680).¹⁵ Ook cat. 67 zal daarom in deze Brusselse werkplaats zijn geweven. Waarschijnlijk was het oorspronkelijk ook voorzien van een vergelijkbare omlijsting, maar dan zonder de wapens en initialen van de hertog en hertogin van Savoye. De reeks verdeeld over Rome en Turijn is de enige bekende volledige uitvoering. Verder is er alleen nog een groot fragment zonder boorden van de voorstelling met de Rechtvaardigheid bekend van een foto bij het Tapestry Photographs Archive, Resource Collections van The Getty Research Institute, Los Angeles.¹⁶ Dat wandtapijt, waarvan de verblijfplaats onbekend is, zal naar alle waarschijnlijkheid oorspronkelijk onderdeel zijn geweest van dezelfde reeks als cat. 67.

Op grond van stilistische kenmerken - zoals figuren met levendige gebaren, gezichten met fijne profielen met scherpe neuzen, mollige ledematen en duidelijke verschillen van licht en schaduw - en ook de keuze voor tamelijk gecompliceerde abstracte personificaties en allegorieën is deze reeks met de Geschiedenis van de Zeven Deugden toegeschreven aan de Brusselse schilder en tapijtontwerper Antoon Sallaert (1594-1650), die ook meerdere andere tapijtreeksen voor de Van Zeunen werkplaats ontwierp.¹⁷ De ontwerpen van deze reeks, en dus ook het ontwerp van cat. 67, zijn uitgevoerd in een duidelijke barokke stijl, verwant aan het werk van Peter Paul Rubens en Jacob Jordaens, maar nog het meest aan het eerste. Zo zijn ze namelijk specifiek geïnspireerd op de beroemde, grote wandtapijtreeks van Rubens met de Triomf van de Eucharistie, geweven in Brussel tussen 1625 en 1633 voor het klooster van de Descalzas Reales (Koninklijke Ongeschoeiden) in Madrid - waar de eerste uitvoering van de reeks nu nog steeds is.¹⁸ Sallaert was goed bekend met de Eucharistiereeks van Rubens, blijkens twee kleine door hem gemaakte kopieën in olieverf naar de kartons van de hiertoe behorende voorstellingen van de Triomf van de Kerk en de Triomf van het Geloof.¹⁹ Ook voor zijn ontwerpen van de wandtapijtreeksen met de Geschiedenis van Theseus en die van het Leven van de Mens inspireerde Sallaert zich op dit voorbeeld van Rubens.²⁰

Sallaert ontleende voor zijn ontwerpen van de Geschiedenis van de Zeven Deugden verschillende elementen vrij rechtstreeks aan de Eucharistiereeks van Rubens. Allereerst spelen bij beide reeksen de hoofdvoorstellingen zich af op een fictief wandtapijt, dat bovenaan is gedrapeerd, vastgehouden door putti, en is opgehangen aan de omkadering, bij Rubens - wiens inventie dit was - tussen zuilen en bij Sallaert met linten bevestigd aan een rondom lopende lijst van palmboomstronken, samen met cornucopia's en guirlandes van bloemen en vruchten. Dit laatste is echter op cat. 67 niet meer waar te nemen vanwege de afsnijdingen rondom het wandtapijt, maar wel op alle wandtapijten van deze reeks in Rome en Turijn.

Daarnaast zijn het lage gezichtspunt, het thema van de triomfwagen en ook verschillende andere onderdelen van de voorstelling van cat. 67 tamelijk direct geïnspireerd op de Eucharistiereeks. Zo lijkt de vrouwenfiguur met de wapperende rokken rechtsvoor, die naast de triomfwagen loopt, sterk op een dergelijke figuur rechts op het wandtapijt met de Triomf van de Kerk uit de Eucharistiereeks.²¹ Ook de figuur van de Liefde op cat. 67 heeft grote overeenkomsten met Caritas verlicht de Wereld, een klein wandtapijt in die reeks.²² De vrouwenfiguur van het Geloof op cat. 67, met het boek voor zich, lijkt geïnspireerd te zijn op het kleine wandtapijt met de Geschiedschrijving in dezelfde reeks.²³ De gevleugelde putto met de draperie op cat. 67 is eveneens van een type dat veel voorkomt op de Eucharistiereeks. Ook de leeuwenkop op het bijbehorende fragment uit de in 1920 geveilde privécollectie van H.W. Mesdag lijkt sterk op die van een leeuw op de Triomf van de Goddelijke Liefde uit die reeks.²⁴

Eveneens de naar ontwerpen van Antoon Sallaert in Brussel rond 1640 geweven, stilistisch zeer aan de Geschiedenis van de Zeven Deugden verwante reeks met het Leven van de Mens, was - zoals eerder aangeduid - geïnspireerd door de Eucharistiereeks van Rubens.²⁵ Zo zijn hierop vergelijkbare zwierige figuren, het lage gezichtspunt en de omlijsting met zuilen toegepast. Ook komen er meerdere deugden in de verschillende voorstellingen voor, alleen een enkele keer in een triomfwagen, zoals op de Deugd triomfeert over alle ondeugden.²⁶ Hiervan bevindt zich de ontwerptekening door Sallaert in het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen.²⁷ De diagonale plaatsing van de triomfwagen daarop, met een bijna frontaal gezicht op de figuren erin, wordt vrijwel herhaald in de voorstelling van cat. 67. Dit is in tegenstelling tot de meer traditionele horizontale plaatsing van triomfwagens, zoals ook door Rubens in zijn Eucharistiereeks werd toegepast.²⁸ Een andere eigen vinding van Sallaert is de aanwezigheid van alle deugden in en bij de triomfwagen in de voorstelling van de Triomf van de Zeven Deugden. Op eerdere wandtapijten met triomfvoorstellingen, ook van de Eucharistiereeks door Rubens, bevond zich steeds een enkele deugd in de triomfwagen.²⁹

Conditie:
De hoofdvoorstelling is onder, boven en vooral rechts afgesneden. Bovenlinks is een groot fragment³⁰ (met een trapsgewijze naad rechts) en linksonder een rechthoekig grijs vlak ingezet. Langs de gehele onderrand zijn vele verschillende kleine fragmenten ingezet en aangevuld met herwevingen. Rechts zijn enkele horizontale naden van reparaties zichtbaar. Het geheel is omgeven door een machinaal geweven boord die later is aangenaaid.

Afb. a
wandtapijtweverij van Jacob van Zeunen naar ontwerp van Antoon Sallaert
Leeuw, fragment van wandtapijt met Triomf van de Zeven deugden, ca. 1650-1680
Whereabouts unknown

Afb. b
wandtapijtweverij van Jacob van Zeunen naar ontwerp van Antoon Sallaert
Triomf van de Zeven Deugden, ca. 1650-1680
Rome, Palazzo del Quirinale