69. Reeks van twee Italianiserende landschappen met mythologische figuren
Beschrijving:
Cat. 69-a: in een heuvelachtig landschap staat links op de voorgrond een grote tamme kastanjeboom met vruchten. Aan de voet ervan groeien verschillende planten, waaronder één met grote bladeren. Er rechtsachter staat een tweede loofboom en is dicht gebladerte zichtbaar. Rechts naast de bomen staat een grote, uit verschillende lagen opgebouwde stenen sokkel met daarop een eveneens stenen dekselvaas. Gedeeltelijk door de sokkel en vaas aan het zicht onttrokken staan twee vrouwen met lange, gekrulde blonde haren, gekleed in lichtrode en lichtgroene, geplooide gewaden die door met juwelen bezette broches zijn vastgezet. Ze hebben hun gezichten naar elkaar toegewend en maken gebaren met hun handen. Rechts voor hen zit in geknielde houding, met de rug naar de beschouwer, een naar hen omkijkende blonde vrouw in een donkerblauw gewaad met daaromheen een dieprode mantel gedrapeerd. Ze reikt met haar rechterarm langs een grote brandende bronzen vuurpot naar een harnas (deels afgesneden) waar uit de halsopening een tak met witte lelies groeit. Op de grond rond het harnas en de vuurpot zijn rode en witte doeken gedrapeerd. Rechts is een doorkijk naar het omringende landschap, met deels beboste heuvels, en in de verte een rivier met daarover een lange stenen brug met steunbogen en ernaast enkele gebouwen van verschillende hoogte.
Cat. 69-b: in een rotsachtig landschap met verspreide loofbomen en struiken zit geheel links op de voorgrond, op de oever van een rivier met daarin twee kleine watervallen, een vrouw met blonde krullen in een lichtgeel gewaad, met een naakte rechterschouder, een donkerblauwe band rond de heupen en lichtblauwe sandalen. Tussen de plooien van haar gewaad staat een grote bronzen vaas met een rijk en kleurig boeket met bloemen zoals rozen, papavers en vingerhoedskruid, die ook langs de vaas naar beneden hangen tot op een rechts ernaast op de grond staande mand met bloemen. Links is een doorkijk naar een meer en bergen in de verte. Rechtsboven vliegt tussen de boomkruinen een gevleugelde naakte Amor, met rond zich een wapperende rode sjerp, die met zijn boog een pijl diagonaal richt op de zittende vrouw links beneden.
Rondom cat. 69-a-b lopen identieke boorden als een schilderijlijst van roodbruin en geel met gestileerde acanthusbladeren in een dubbele slingerband, die aan de binnenzijde wordt geflankeerd door een spiraallijst en aan de buitenzijde door een lijst van parel en kelkblad. De schuingeplaatste hoekornamenten zijn opgebouwd uit acanthusblad en voluten. Deze boorden zijn later aangenaaid. Dit is het duidelijkst zichtbaar aan de verticale naden bij de hoekornamenten, waar de verschillende ornamentmotieven ook niet helemaal op elkaar aansluiten.
Commentaar:
Deze twee wandtapijten hangen op de eerste verdieping van De Mesdag Collectie, aan weerszijden van een raam in een kleine kamer in het verlengde van de gang. Het is niet bekend waar en wanneer ze door het echtpaar Hendrik Willem Mesdag en Sientje Mesdag-van Houten werden verworven, maar heel waarschijnlijk was dit al voor de oprichting van het Museum Mesdag, zoals het museum oorspronkelijk heette, in 1887. Op een tekening van het vertrek waar cat. 69-a-b nu ook hangen, afgebeeld bij een artikel over het museum uit 1888, zijn op de wand links van het raam namelijk contouren aangegeven die van een van deze wandtapijten zouden kunnen zijn, geplaatst boven een lambrisering die lager is dan de vensterbank ernaast.1
De hoofdvoorstellingen van cat. 69-a-b zijn beide oorspronkelijk groter geweest. Vooral in de breedte, en ook enigszins in de hoogte, zijn de voorstellingen afgesneden, soms dwars door een figuur of voorwerp. De twee wandtapijten hebben verwante voorstellingen met figuren en landschappen van een zeer vergelijkbaar karakter en zullen oorspronkelijk deel hebben uitgemaakt van dezelfde tapijtreeks.
De onderwerpen van de voorstellingen van cat. 69-a-b zijn niet geheel duidelijk. Dezelfde vrouwenfiguur met de vaas en mand met bloemen als van cat. 69-b is echter voorgesteld op een Parkgezicht met een herder met een pijl in de hand in het gezelschap van herderinnen, van het National Museum of Western Art of Tokyo, in Tokio (Japan).2 Die voorstelling maakte onderdeel uit van een reeks wandtapijten 'Ovidische historie' die in 1708 werd besteld bij de werkplaats van Pieter van Verren in Oudenaarde. Van die reeks, bestaande uit elf wandtapijten, werd van zes daarvan een summiere beschrijving gegeven, waarbij ook een wandtapijt was met 'een herder met een peyl in de handt die presenteert aen een eyderinne'.3 Uit die beschrijvingen kan overigens niet worden opgemaakt naar welke (mythologische) verhalen van Ovidius hier wordt verwezen. In een reeks van vijf wandtapijten met Italianiserende landschappen met mythologische figuren van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel, komt geen voorstelling voor met een herder met een pijl in de hand in het gezelschap van herderinnen, maar wel van enkele andere in het document uit 1708 genoemde onderwerpen, te weten 'Flora', '2 heyderinnen onder eenen boom' en 'een godinne wordt gecront'.4 Die reeks zal dus vervaardigd zijn in Oudenaarde, door de werkplaats van Pieter van Verren, rond 1700-1710. In het document uit 1708 wordt Pieter Spierinckx als ontwerper van de landschappen van deze reeks genoemd. De figuren die erop voorkomen kunnen daarnaast op stilistische gronden worden toegeschreven aan Lodewijk van Schoor.5
De landschappen van de reeks van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel zijn verwant aan die van cat. 69-a-b, maar nergens gelijk. Ook komen op Italianiserend landschap met een nimf die gekroond wordt uit die reeks een vergelijkbare waterval als op cat. 69-b en verschillende vrouwenfiguren voor die sterk lijken op die van cat. 69-a-b, soms in spiegelbeeld, maar die niet precies hetzelfde zijn.6
Cat. 69-a
wandtapijtweverij van Anoniem Oudenaarde ca. 1700-1750 naar ontwerp van Ludovicus van Schoor naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Italianiserend landschap met mythologische figuren, ca. 1700-1750
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0354-1B
Cat. 69-b
wandtapijtweverij van Anoniem Oudenaarde ca. 1700-1750 wandtapijtweverij van Ludovicus van Schoor naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Italianiserend landschap met mythologische figuren, ca. 1700-1750
Den Haag, De Mesdag Collectie, inv./cat.nr. Inv. hwm0354-3A
Een wandtapijt waarop ook het rechterdeel van het karton van de voorstelling van cat. 69-a is afgebeeld verscheen in 1928 op een veiling in Berlijn.7 (afb. a) Op dit wandtapijt zonder boorden is rechts een fraai heuvellandschap voorgesteld, met op het tweede plan een stenen brug met daarop twee vrouwen die een brandende vuurpot en een fakkel dragen. Zij lopen naar links, in de richting van de groep vrouwen op de voorgrond, waarbij zich naast de drie die eveneens op cat. 69-a zijn te zien, ook nog een staande en een geknielde vrouw in elegante geplooide gewaden bevinden, die hun armen hebben opgeheven of gespreid en hun blik richten op het harnas met daarin de bloeiende lelietak. De betekenis van deze voorstelling is vooralsnog niet achterhaald. Ook wordt er geen beschrijving van gegeven in het bovengenoemde opdrachtdocument voor de Oudenaardse reeks 'Ovidische historie' uit 1708.
De hoofdvoorstellingen van cat. 69-a-b zullen zijn geweven in Oudenaarde, daar ze minder verfijnd en gedetailleerd zijn dan de bekende Brusselse uitvoeringen.8 Hoewel van vergelijkbare kwaliteit, zijn de voorstellingen toch ook anders dan de van de Van Verren werkplaats bekende versies, zoals de reeks Italianiserende landschappen met mythologische figuren van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel. Het lijkt erop dat figuren en landschappen - of ook onderdelen daarvan - van deze reeks op verschillende manieren konden worden geordend en gegroepeerd, wat overigens soms niet helemaal duidelijke voorstellingen opleverde.9 Daarnaast werd er ook met het type landschap gevarieerd. De ene keer werden bepaalde figuren geplaatst in een italianiserend landschap, zoals cat. 69-a-b en de reeks in Brussel, een andere keer in een parklandschap, zoals van het hierboven genoemde wandtapijt in Tokio.
De boorden van cat. 69-a-b zijn later aangezet en zijn oorspronkelijk afkomstig van andere achttiende-eeuwse wandtapijten, vervaardigd in Brussel. Dit type boorden werd namelijk toegepast door de werkplaats van Urbanus Leyniers (1674-1747) en Daniel IV Leyniers (1705-1770) in Brussel vanaf omstreeks 1729.10 Vanaf 1768, na de sluiting van de Leyniers werkplaats, werden de kartons van deze boorden gebruikt door de eveneens Brusselse werkplaats van Jan-Frans van der Borcht (1697-1774) en Jacob II van der Borcht (werkzaam circa 1750-1794).11
Afb. a
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1700-1750 naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Italianiserend landschap met mythologische figuren, ca. 1700-1750
Whereabouts unknown
Op een van de foto's van het interieur van het woonhuis van het echtpaar Mesdag, gelegen naast het Museum Mesdag, is in een kamer op de begane grond een wandtapijt te zien (deels verscholen achter een kast en een lamp), met dezelfde boorden als van cat. 69-a-b langs drie zijden (niet aan de bovenzijde).12 Dit wandtapijt werd in 1920, als onderdeel van de privécollectie van H.W. Mesdag, in New York geveild. (afb. b) Uit de catalogus bij die veiling blijkt dat de boorden ervan, net als bij cat. 69-a-b, later zijn aangezet.13 De hoofdvoorstelling van dat wandtapijt, van een landschap met daarin een zittende, bebaarde man met een (herders)staf en twee vrouwen, waarvan één met een kind op de arm, is eveneens verwant aan cat. 69-a-b - zowel wat betreft het type figuren als het soort landschap, met onder meer watervallen - en zal oorspronkelijk tot dezelfde reeks Italianiserende landschappen met mythologische figuren hebben behoord als cat. 69-a-b. Het is mogelijk een voorstelling met 'Arges', of de 'alziende' schaapherder Argus, zoals die wordt aangeduid in het document uit 1708 met beschrijvingen van de reeks 'Ovidische historie'.14
Conditie:
Deze twee wandtapijten vertonen vele herwevingen uitgevoerd in gemêleerde wol (doch nauwelijks in figuren of bloemen) van een grondige restauratie; over de uitvoering hiervan zijn geen gegevens bekend. De boorden, afkomstig van een ander type wandtapijten, zijn later aangenaaid. De hoofdvoorstellingen van cat. 69-a-b zijn beide oorspronkelijk groter geweest, gezien de afsnijdingen (vooral in de breedte), die soms dwars door een figuur of voorwerp gaan. Reiniging en bevestiging van klittenband door ICAT, Cruquius, in de periode 2009-2011.
Afb. b
wandtapijtweverij van Anoniem ca. 1700-1750 naar ontwerp van Ludovicus van Schoor en naar ontwerp van Pieter Spierinckx
Italianiserend landschap met mythologische figuren (mogelijk met Argus), ca. 1700-1750
Whereabouts unknown
Notes
1 De Vries 1888, p. 464.
2 De Meûter 2016, p. 295, afb. 145.
3 Idem, p. 287, noot 486.
4 Idem, pp. 290-294, afb. 140-144; Delmarcel, De Meûter 2023, cat. 76.
5 De Meûter 2016, pp. 287, 290, 293.
6 Idem, p. 293, afb. 143
7 Veiling Berlijn, Paul Cassirer en Hugo Helbing, 28 maart 1928 (Von Goldegg-Lindenburgischem Schlossbesitz in Böhmen), nr. 52 (met afb.). Huidige verblijfplaats onbekend.
8 De Meûter 2016, pp. 296-297, afb. 147-151.
9 Zie hiervoor ook Idem, pp. 293-294.
10 Bijvoorbeeld rond wandtapijten uit de reeksen Triomf van de Goden, Taferelen uit het Landleven 'naar Teniers' en de Geschiedenis van Telemachus. Zie onder andere de afbeeldingen in Göbel 1923a, I, 2, afb. 291; Delmarcel 1999, pp. 354-355; Brosens 2004, pp. 458, 461, 466, 467, 469, 470, 480, 484, 493.
11 Zie Smit 2007b, p. 487. Een laat voorbeeld hiervan, uit 1769-1785, is een reeks van zes wandtapijten over de Legende van het Sacrament van Mirakel van de St.-Michiels en St.-Goedelekathedraal in Brussel, sinds 1994 in langdurig bruikleen bij de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel. Zie Delmarcel 1999, p. 337; Delmarcel, De Meûter 2023, cat. D7.
12 In Album Mesdag, foto nr. 7, voormalige collectie Mesdag Documentatie Stichting, nu collectie RKD, Den Haag. De bovenzijde van het wandtapijt was afgesneden ter hoogte van het landschap in de verte.
13 Veiling New York, American Art Galleries, 8-10 maart 1920 (The notable private collection of the famous modern artist the late Hendrik Willem Mesdag, The Hague, Holland), nr. 374. Tegenwoordige verblijfplaats onbekend.
14 De Meûter 2016, p. 278, noot 486. Over Argus: Hall 1996, pp. 31, 173, 235-236.