RKD STUDIES

Deze zeven kussens werden in 1971 samen verworven door Museum Prinsenhof Delft. Hoewel ze dezelfde compositie hebben van een Bijbelse voorstelling binnen een rond medaillon dat wordt omgeven door een bloemkrans, is er hier geen sprake van een geheel uniforme reeks. Zo vallen de voorstellingen in de medaillons uiteen in zes verschillende taferelen uit de Geschiedenis van Jozef en een uit het Leven van David. De kussens met taferelen uit de Geschiedenis van Jozef zijn bovendien op te delen in twee reeksen van drie met eenzelfde type bloemkrans rond het medaillon, waarvan één reeks in de bovenhoeken vlinders heeft. De voorstellingen per reeks van drie kussens met een identieke bloemkrans zijn thematisch ook uit hetzelfde deel van de Geschiedenis van Jozef afkomstig, drie voorstellingen uit de periode van zijn slavernij en gevangenschap en drie uit zijn tijd als onderkoning van Egypte. De bloemkrans van het kussen met het tafereel uit het Leven van David is van een derde variant. Het is niet bekend hoe lang de kussens als reeks samen zijn geweest, en hoe groot de reeksen met taferelen uit de Geschiedenis van Jozef of die met het Leven van David oorspronkelijk waren.

In zeventiende-eeuwse documenten uit de Nederlanden wordt regelmatig melding gemaakt van reeksen van zes kussens in tapisserie, soms ook van negen, tien of twaalf, met bij elkaar horende voorstellingen.¹ Zo bezat de Leidse dominee Festus Hommius volgens zijn boedelinventaris uit 1642 ook zes tapijten zitkussens 'van Joseph'.² De reeksen tapisseriekussens dienden tot in de zestiende eeuw als zitkussens ('sittekussens') op houten zitmeubilair of gemetselde muurbanken en vanaf eind zestiende eeuw en verder in de zeventiende en achttiende eeuw ook op de met leer of textiel beklede zogenoemde Spaanse stoelen, vaak als onderdeel van een groter ensemble in tapisserie met wandtapijten, tafelkleden, schoorsteenrabatten en bedbekleding.³

Tegenwoordig zijn er niet zoveel zeventiende-eeuwse kussens van bloemtapisserie met Bijbelse voorstellingen in reeksen van zes of meer exemplaren overgeleverd. Vaker komen ze in kleinere reeksen en in paren voor, of als losse kussens.⁴

In de medaillons van cat. 58-a-f zijn zes voorstellingen uit de geschiedenis van Jozef (Genesis 37-47) verbeeld. Taferelen uit dit Bijbelverhaal behoorden naast die uit de Geschiedenis van Abraham tot de meest toegepaste oudtestamentische voorstellingen op zeventiende-eeuwse meubeltapisserie.⁵ De episoden in deze geschiedenis werden in de Middeleeuwen beschouwd als een prefiguratie van het leven van Christus en hadden daardoor een belangrijke plaats in de christelijke kunst.⁶ In de zeventiende eeuw werd het leven van Jozef vooral gezien als een exempel van deugdzaamheid en was als zodanig bij uitstek geschikt om op huisraad te worden afgebeeld.⁷

De voorstelling die is geplaatst binnen het medaillon van het zevende kussen van Museum Prinsenhof Delft, cat. 58-g, komt uit het leven van David, ook uit het Oude Testament en is in de christelijke kunst eveneens belangrijk als een prefiguratie van Christus, van wie David volgens Matteüs een directe voorvader was.⁸

Deze kussens werden waarschijnlijk in het derde kwart van de zeventiende eeuw geweven in de Noordelijke Nederlanden, mogelijk in Delft. Er zijn te weinig aanknopingspunten om ze aan een bepaalde werkplaats, zoals bijvoorbeeld die van Maximiliaan van der Gucht, toe te schrijven. In het verleden werd ook wel gedacht dat dit type kussens mogelijk in Hamburg, in Duitsland, zou kunnen zijn vervaardigd, maar ook daar zijn geen verdere aanwijzingen voor gevonden.⁹

Voor de voorstellingen binnen de medaillons van cat. 58-a-g werd inspiratie gehaald uit speciale prentenboeken met Bijbelvoorstellingen die vanaf het einde van de zestiende eeuw werden uitgegeven, zoals de Thesaurus sacrarum historiarum veteris et novi testamenti van de Antwerpse uitgever Gerard de Jode uit 1585, die in de zeventiende eeuw verschillende herdrukken kende, onder meer in het vanaf 1639 door de Amsterdamse uitgever Claes Jansz de Visscher gepubliceerde Theatrum Biblicum.¹⁰ Er zijn echter nergens letterlijk nagevolgde prenten getraceerd.

Er is tenminste één voorbeeld bekend van een reeks kussens met een combinatie van verschillende elementen die vergelijkbaar is aan cat. 58-a-g. Het betreft een reeks van vier kussens met oudtestamentische voorstellingen binnen bloemkransen die in 1936 werd geveild in Frankfurt am Main.¹¹ Op twee van die kussens zijn taferelen uit de Geschiedenis van Jozef voorgesteld en op de andere twee kussens taferelen uit het Leven van David, in eenzelfde thematische combinatie dus als bij cat. 58-a-g. Een van de twee laatstgenoemde voorstellingen, Saul laat David de wapenen aanreiken om Goliat te verslaan, is zelfs gelijk aan die van cat. 58-g, maar heeft een ander soort bloemkrans rondom.¹² Dat type bloemkrans, dat ook voorkomt rond het andere kussen met een tafereel uit het Leven van David in die reeks, komt niet voor rond cat. 58-a-f.¹³ De twee andere kussens van de in 1936 geveilde reeks zijn echter omgeven door dezelfde bloemkrans als die van cat. 58-a-c (met vlinders), waarvan één bovendien dezelfde voorstelling heeft als cat. 58-f, Jozef stelt Jakob voor aan farao (dat wel een ander soort bloemkrans vertoont; zie verder bij cat. 58-f).

Dezelfde voorstelling van Saul laat David de wapenen aanreiken om Goliat te verslaan als van cat. 58-g komt eveneens voor bij een reeks van twaalf kussenbladen die zijn samengevoegd tot een wandtapijt, met afwisselend zes voorstellingen uit het Leven van David en zes voorstellingen uit het Leven van Jefta, die in bezit waren van kunsthandel Franses in Londen.¹⁴ Die hele reeks is verder ook verwant aan cat. 58-a-g, met hetzelfde type medaillon met een bruine of een roodbruine contourrand, vergelijkbare figuren en bloemen, maar met een ander type bloemkransen, met hulstbladeren en gestrikte blauwe linten.

Twee kussenbladen die samen in 2008 in Amsterdam werden geveild, het ene met een tafereel uit het Leven van Jefta, het andere met een tafereel uit het Leven van David hebben beiden weer eenzelfde bloemkrans met insecten in de bovenhoeken als cat. 58-a-c, die echter in de details anders is.¹⁵

Voorstellingen die mogelijk oorspronkelijk zouden kunnen horen bij die van cat. 58-a-f zijn Jozef vertelt zijn dromen aan zijn ouders en zijn broers en Jozef wordt door zijn broers naar Egypte verkocht, die voorkomen op twee kussenbladen gevat in houten lijsten die omstreeks 1944 in New York waren.¹⁶ Die voorstellingen zijn omgeven door kransen met hulstbladeren en strikken die verwant zijn aan die van de reeks van kunsthandel Franses, maar met iets andere bloemen. Twee waarschijnlijk daarbij horende kussenbladen, voorzien van identieke houten lijsten, met Jozef en de vrouw van Potifar en (waarschijnlijk) Jozef maakt zich aan zijn broers bekend binnen hetzelfde type bloemkrans met hulstbladeren, werden in 1951 geveild in New York.¹⁷ Twee andere exemplaren met dezelfde laatstgenoemde voorstellingen, ook binnen het type bloemkrans met hulstbladeren, maar in kleine details verschillend, werden samen met twee bijbehorende kussenbladen met Jozef vertelt zijn dromen aan zijn ouders en zijn broers en Jozef wordt in de put gegooid door zijn broers in 1973 geveild in Brussel.¹⁸ Op die laatste veiling werd eveneens een kussen aangeboden met binnen een aan die van cat. 58-a-c identieke bloemkrans (met vlinders bovenaan) een voorstelling van Jozef legt de dromen van de farao uit, dat oorspronkelijk onderdeel zal hebben uitgemaakt van dezelfde reeks als deze drie kussens van het Prinsenhof in Delft.¹⁹

Voorstellingen uit de Geschiedenis van Jozef, het Leven van David (zoals ook van cat. 58-a-g) en van het Leven van Jefta zijn aangetroffen op kussens met ongeveer zes verschillende bloemkransen, die ook weer onderling op verschillende wijzen verwant aan elkaar zijn, en tevens bekend zijn uit reeksen met diverse combinaties, zowel wat betreft thema's als bloemkransen.

Hiernaast zijn er meerdere voorbeelden bekend van zeventiende-eeuwse bloemtapisserie met voorstellingen uit de geschiedenis van Jozef naar andere ontwerpen dan die van cat. 58-a-f. Hierbij is een bloemtafelkleed met vijf voorstellingen uit de Geschiedenis van Jozef in medaillons, met het ingeweven jaartal 1652, in de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam.²⁰ Sommige van de voorstellingen daarop verbeelden dezelfde episodes uit het verhaal van Jozef, zoals Jozefs broers buigen voor hem in Egypte en vragen om koren en Jozefs beker wordt gevonden in de graanzak van Benjamin, maar zijn anders vormgegeven dan cat. 58-a-f, deels naar prentvoorbeelden uit Gerard de Jode's Thesaurus Bijbel van 1585 en andere naar Jan Snellinck. Een reeks van zes kussens met taferelen uit de Geschiedenis van Jozef, met vier dezelfde voorstellingen als op het tafelkleed van het Rijksmuseum, was in 1967 in de collectie van Graaf Leon Moltke-Huitfeldt in Denemarken.²¹ Een reeks van vier kussenbladen met taferelen uit de Geschiedenis van Jozef, alle met voorstellingen die eveneens voorkomen op het tafelkleed van het Rijksmuseum en met andere bloemkransen dan die van cat. 58-a-g, is in een particuliere collectie in New York.²²

Het tafelkleed met de Geschiedenis van Jozef van Huis Doorn heeft voorstellingen die zowel verschillen van die van cat. 58-a-f als van die van het tafelkleed van het Rijksmuseum.²³

Een schoorsteenval in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel, van bloemtapisserie met vijf taferelen uit de Geschiedenis van Jozef in ovale medaillons, heeft eveneens andere voorstellingen dan cat. 58-a-f.²⁴

Cat. 58
wandtapijtweverij van Anoniem Delft (city) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Set kussens met taferelen uit de Geschiedenis van Jozef en een kussen met tafereel uit het Leven van David binnen bloemkransen, ca. 1650-1675
Delft, Museum Prinsenhof Delft, inv./cat.nr. PDTex 11-1-7

Beschrijving:
Drie kussens in tapisserie met identieke bloemkransen, met onder meer tulpen, klaprozen en rozen en een vlinder in elke bovenhoek, die een rond medaillon omvatten, omgeven door een bruine of een roodbruine contourrand, waarbinnen een voorstelling uit de geschiedenis van Jozef is verbeeld.

Cat. 58-a: Het bebloede kleed van Jozef wordt aan Jakob getoond (Genesis 37: 31-32).

Cat. 58-b: Jozef legt in de gevangenis de dromen van de bakker en de schenker uit (Genesis 40: 5-19).

Cat. 58-c: Farao geeft zijn zegelring aan Jozef na diens uitleg van zijn dromen (Genesis 41: 42).

Commentaar:
Op deze drie kussens zijn in de medaillons verschillende episodes verbeeld uit de geschiedenis van Jozef ten tijde van zijn slavernij en gevangenschap in Egypte, omgeven door een identieke bloemkrans met daarbij in de bovenhoeken vlinders.²⁵

Jozef, de oudste zoon van Jakob en zijn lievelingsvrouw Rachel, werd gehaat door zijn halfbroers, onder meer omdat hij van Jakob een veelkleurig pronkkleed kreeg en om zijn dromen waarin hij zich boven hen leek te stellen. Op een dag pakten ze Jozef zijn kleed af, gooiden hem in een put en verkochten hem aan een langstrekkende karavaan naar Egypte. Ze besmeurden zijn kleed met het bloed van een bokje en toonden het aan zijn vader Jakob met het bericht dat Jozef door roofdieren was gedood (cat. 58-a). In Egypte werd Jozef verkocht aan Potifar, wiens vrouw hem ten onrechte beschuldigde van een poging tot aanranding. Hij kwam hierdoor in de gevangenis terecht, waar hij de dromen uitlegde van zijn twee medegevangenen, de bakker en de schenker van de farao (cat. 58-b) en vervolgens ook de dromen van de farao zelf wist uit te leggen over zeven rijke oogsten gevolgd door zeven jaren hongersnood. Jozef kreeg toen de zegelring van de farao (cat. 58-c), die hem tot onderkoning benoemde om er zo voor te zorgen dat er graan werd opgeslagen, zodat de Egyptenaren niet aan de hongerdood zouden sterven.

Een tot eenzelfde reeks behorend kussen met binnen een identieke bloemkrans met vlinders in de bovenhoeken een voorstelling van Jozef legt de dromen van de farao uit (Genesis 41: 1-36) werd in 1973 in Brussel geveild.²⁶ (afb. a)

Hetzelfde type bloemkrans als van cat. 58-a-c, met vlinders in de bovenhoeken, komt eveneens voor op kussens met voorstellingen uit het Leven van David en uit het Leven van Jefta, zoals twee kussenbladen met uit elk van deze verhalen een tafereel die in 2008 in Amsterdam werden geveild.²⁷ Andere kussens met hetzelfde type bloemkrans en verschillende voorstellingen uit het Leven van David zijn bekend van veilingen in München in 1960 en Amsterdam in 1983.²⁸

Conditie:
De kussens cat. 58-a-g zijn geconserveerd, opgemaakt en van nieuwe, veelkleurige franje voorzien door de Stichting Werkplaats tot herstel van Antieke Textiel, Haarlem, 1974.

Cat. 58-c
wandtapijtweverij van Anoniem Delft (city) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Farao geeft zijn zegelring aan Jozef na diens uitleg van zijn dromen (Genesis 41: 42), ca. 1650-1675
Delft, Museum Prinsenhof Delft, inv./cat.nr. PDTex 11-3

Afb. a
wandtapijtweverij van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem Northern Netherlands (hist. region) ca. 1650-1675
Jozef legt de dromen van de farao uit, ca. 1650-1675
Whereabouts unknown

Beschrijving:
Drie kussens in tapisserie met identieke bloemkransen, met onder andere rozen, tulpen, narcissen en sneeuwbollen, die een rond medaillon omvatten, omgeven door een bruine of een roodbruine contourrand, waarbinnen een voorstelling uit de geschiedenis van Jozef is verbeeld.

Cat. 58-d: Jozefs broers buigen voor hem in Egypte en vragen om koren (Genesis 42: 6).

Cat. 58-e: Jozefs beker wordt gevonden in de graanzak van Benjamin (Genesis 44: 12).

Cat. 58-f: Jozef stelt Jakob voor aan de farao (Genesis 47: 7).

Commentaar:
Op deze drie kussens zijn in de medaillons verschillende episodes verbeeld uit de geschiedenis van Jozef in de tijd dat hij onderkoning van Egypte was, min of meer volgend op de episodes voorgesteld op cat. 58-a-c, en omgeven door identieke bloemkransen, die echter anders zijn dan die van cat. 58-a-c.

Jakob stuurde zijn zoons naar Egypte om graan te kopen. De broers werden daar door Jozef herkend zonder hen dat te laten weten (cat. 58-d). Ook liet hij hun geld terugstoppen in de graanzakken. Na hun tweede reis naar Egypte liet Jozef zijn zilveren beker in de graanzak van zijn jongere broer Benjamin verstoppen. Toen de beker werd gevonden (cat. 58-e) en de broers weer voor Jozef verschenen, maakte hij zich uiteindelijk aan hen bekend. Na het nieuws over Jozef te hebben vernomen, reisde Jakob zelf naar Egypte, waar Jozef hem aan de farao voorstelde (cat. 58-f). Vervolgens zou Jakob de farao zegenen.

Het Nasjonalmuseet in Oslo bezit een kussen waarop dezelfde episode is verbeeld als op cat. 58-d, Jozefs broers buigen voor hem in Egypte en vragen om koren, maar op een iets andere wijze is weergegeven en ook voorzien is van een andere bloemkrans dan rond cat. 58-a-g.²⁹

Een kussen met dezelfde voorstelling als cat. 58-f, maar met een bloemkrans met vlinders in de bovenhoeken als van cat. 58-a-c, werd in 1936 in Frankfurt am Main geveild, samen met een ander kussen met een voorstelling uit de Geschiedenis van Jozef en twee met taferelen uit het Leven van David.³⁰

Conditie:
Zie bij cat. 58-a-c.

Cat. 58-d
wandtapijtweverij van Anoniem Delft (city) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Jozefs broers buigen voor hem in Egypte en vragen om koren (Genesis 42: 6), ca. 1650-1675
Delft, Museum Prinsenhof Delft, inv./cat.nr. PDTex 11-5

Cat. 58-e
wandtapijtweverij van Anoniem Delft (city) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Jozefs beker wordt gevonden in de graanzak van Benjamin (Genesis 44: 12), ca. 1650-1675
Delft, Museum Prinsenhof Delft, inv./cat.nr. PDTex 11-6

Cat. 58-f
wandtapijtweverij van Anoniem Delft (city) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Jozef stelt Jakob voor aan de farao (Genesis 47: 7), ca. 1650-1675
Delft, Museum Prinsenhof Delft, inv./cat.nr. PDTex 11-7

Beschrijving:
Een kussen in tapisserie met een bloemkrans met voornamelijk rode bloemen zoals tulpen en rozen, die een rond medaillon omvatten, omgeven door een roodbruine contourrand, waarbinnen een voorstelling uit het leven van David is verbeeld: Saul laat David de wapenen aanreiken om Goliat te verslaan (1 Samuel 17: 38).

Commentaar:
Op dit kussen is de episode uit het Leven van David voorgesteld met Saul laat David de wapenen aanreiken om Goliat te verslaan. Hierbij zit rechts koning Saul op zijn troon onder een baldakijn. Hij houdt een speer voor aan David, die voor de troon staat met een zwaard in zijn handen. Voor hem op de voorgrond ligt zijn katapult. Achter hem staan vier soldaten, waarvan de meest linkse bezig is een helm op het hoofd van David te zetten. Vervolgens zal de jonge David de wapenrusting weigeren die koning Saul hem wil laten dragen en de reus Goliat vellen met slechts een steen uit zijn herdersslinger.

Dezelfde voorstelling als op cat. 58-f komt ook voor bij een reeks van twaalf kussenbladen die zijn samengevoegd tot een wandtapijt met afwisselend zes voorstellingen uit het Leven van David en zes uit het Leven van Jefta, alle omgeven door dezelfde gestrikte bloemkransen met hulstbladeren (anders dus dan die rond cat. 58-g), op respectievelijk een gele en een blauwe ondergrond.³¹

Een ander exemplaar van een kussen met dezelfde voorstelling als cat. 58-g, maar met een iets andere bloemkrans, werd in 1936 in Frankfurt am Main geveild, samen met een ander kussen met een voorstelling uit het Leven van David en twee met taferelen uit de Geschiedenis van Jozef.³²

Er zijn tot nog toe geen andere kussens getraceerd met een aan die van cat. 58-g identieke bloemkrans.

Conditie:
Zie bij cat. 58-a-c.

Cat. 58-g
wandtapijtweverij van Anoniem Delft (city) ca. 1650-1675 naar ontwerp van Anoniem ca. 1650-1675
Saul laat David de wapenen aanreiken om Goliat te verslaan (1 Samuel 17: 38), ca. 1650-1675
Delft, Museum Prinsenhof Delft, inv./cat.nr. PDTex 11-4