RKD STUDIES

Het gecombineerde wapen van Stuart en Nassau en het gezamenlijke monogram van Wilhelmus Rex en Maria Regina duiden erop dat deze wapentapijten ontstonden tussen de kroning van stadhouder Willem III (1650-1702) en zijn echtgenote Mary II Stuart (1662-1694) tot King William III en Queen Mary II van Groot-Brittannië op 21 april 1689 en het overlijden van Mary in 1694. Uit overgeleverde documenten kan opgemaakt worden dat Willem III minstens zestien van deze wapentapijten bezat. In een Brussels document uit 1700 is sprake van twee kamers van ieder acht wapentapijten die voor Willem III werden getaxeerd door de Brusselse wevers `De Clerck, Van der Borcht, Cobus en Coenot’.¹ De wapentapijten die in het document niet nader worden omschreven dan dat ze goud- en zilverdraad bevatten, kunnen hoogstwaarschijnlijk worden geïdentificeerd met de reeks waar cat. 41-a-f toe behoren, omdat bijna alle bekende wapentapijten van Willem en Mary zijn gesigneerd door een van de genoemde Brusselse wevers Hieronymus Le Clerc, Jacob I van der Borcht, Jan Cobus en Jan Coenot.² Op cat. 41-a-f komen de signaturen voor van Hieronymus Le Clerc en Jacob I van der Borcht (A Castro). In de boedelinventaris van het Huis Noordeinde in Den Haag, opgemaakt na het overlijden van Willem III in 1702, wordt een kamer vermeld die is behangen met zes wapentapijten en twee verdures. Hierin hebben de wapentapijten een omschrijving die cat. 41-a-f dicht nadert: ‘ses stucken tapijt, gefigureert, met allerley bloemen ende de wapens van sijne en haere hoogheden’.³

Op vier van de wapentapijten van Paleis Het Loo, cat. 41-a-d, wordt boven het wapen een kroon omhooggehouden door de zittende goden Mars en Minerva. Op het vijfde en het zesde wandtapijt, cat. 41-e-f, wordt het wapen gekroond door de staande goden Hercules en Apollo. Het is niet bekend of deze twee soorten wapentapijten gescheiden dan wel gecombineerd werden toegepast. Zowel Hercules als Apollo - de laatste iets minder vaak - werden toegepast om koning Willem III te personifiëren.⁴ Minerva, als beschermvrouwe van Hercules, staat mogelijk voor Mary Stuart. De twee godenparen op de wapentapijten kunnen worden gezien als complementair aan elkaar. Hercules en Apollo symboliseren het samengaan van fysieke kracht en de kunsten, terwijl Mars en Minerva staan voor het samengaan van strijdbaarheid en wijsheid of morele kracht.⁵ Een combinatie van de twee versies van de wapentapijten in een kamer zou dus ook heel goed mogelijk zijn.

Als directe inspiratiebron voor deze wapentapijten dienden waarschijnlijk de ontwerpen van Charles Le Brun (1619-1690) voor de Portières des Renommées en de Portières de Mars uit 1659-1660. Deze portières, waarop een wapen wordt ondersteund door respectievelijk de personificatie van de Roem en de godin Flora en door de godenfiguren Mars en Minerva, werden aanvankelijk gemaakt door de weverij te Maincy in opdracht van de Franse minister Fouquet. Gedurende de hele verdere zeventiende eeuw en het eerste kwart van de achttiende eeuw werden verschillende reeksen met de wapens van de Franse koningen bij de Manufacture des Gobelins in Parijs uitgevoerd.⁶ Hoewel deze wapentapijten met vergelijkbare composities als cat. 41-a-f de functie van portière (deurtapijt) hadden, wijst niets er op dat cat. 41-a-f ook op die wijze werden toegepast. In de inventarissen van het Oranjehuis komen geen portières voor, wel verschillende ensembles wapentapijten voor aan de wanden van kamers.⁷

De ontwerper van cat. 41-a-f zal Daniël Marot zijn, de hofarchitect van Willem III. Hoewel de wapentapijten niet worden vermeld in de documenten over zijn werk, komen er in de prentuitgaven van Marot tijdens het leven van Willem III zeer verwante ontwerpen voor, zowel voor een tuinvaas, als voor zogenaamde ‘lits d'anges’, grafsculpturen en zuivere ornamenten, waarin verschillende elementen van cat. 41-a-f terugkomen.⁸ De bloemschilder Johannes Lotyn, waarvan is gedocumenteerd dat hij in 1692 kartons schilderde voor wandtapijten voor Willem III, vervaardigde waarschijnlijk de kartons voor de bloemen in de voorstellingen.⁹ Ook is wel verondersteld dat er een betrokkenheid was van Romeyn de Hooghe (1645-1708), waarvan bekend is, in tegenstelling tot Marot, dat hij voorstellingen met godenfiguren maakte voor Willem III.¹⁰

Er zijn in totaal acht wapentapijten bekend met de zittende Mars en Minerva, zoals op cat. 41-a-d.¹¹ Van de versie met de staande Hercules en Apollo, zoals op cat. 41-e-f, zijn ook nog acht exemplaren bekend, wat samen overeen komt met de zestien tapijten van het document uit 1700.

Cat. 41-a
wandtapijtweverij van Jacques van der Borcht a Castro (I) en mogelijk Anoniem en mogelijk Anonymous naar ontwerp van Daniël Marot (I) naar ontwerp van Johannes Lotyn
Wapentapijt van koning-stadhouder Willem III en koningin Mary Stuart II, ca. 1689-1694
Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum, inv./cat.nr. Inv. L406

Cat. 41-b
wandtapijtweverij van Hieronymus Le Clerc en mogelijk Anoniem en mogelijk Anonymous naar ontwerp van Daniël Marot (I) naar ontwerp van Johannes Lotyn
Wapentapijt van koning-stadhouder Willem III en koningin Mary Stuart II, ca. 1689-1694
Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum, inv./cat.nr. Inv. RL1064

Beschrijving:
Tegen een okerkleurige of gedempt oranje achtergrond zitten twee gehelmde figuren. Links heeft Mars, in het rood gekleed, een omhoog gericht zwaard in zijn rechterhand. De vrouwenfiguur rechts is Minerva, in een gele mantel over een groen gewaad en met een lans in haar linkerhand. Ze houden samen een Engelse koningskroon omhoog boven een grote cartouche met aan de bovenzijde kruiselings geplaatste lauwer- en olijftakken en langs de rand een lichtblauwe kousenband met de tekst HONI.SOIT.QUI/ MAL.Y.PENSE. Daarbinnen staat het wapen van de Engelse koning William III en koningin Mary II, het gevierendeelde Stuart wapen met hartschild Nassau: I en IV van Engeland, gevierendeeld, 1 en 4 in blauw drie fleurs de lis van goud (Frankrijk), 2 en 3 in rood drie liggende leeuwen van goud (Engeland), II van Schotland, in goud een staande leeuw van rood omgeven door een dubbele geleliede schildzoom van rood, III van Ierland, in blauw een gouden harp met zilveren snaren; hartschild Nassau, in blauw bezaaid met blokjes van goud een staande leeuw van goud. In een beige banderol onder de cartouche de wapenspreuk van de Oranjes: IE MAINTIEN DRAY. Achter de ruggen van Mars en Minerva zijn trofeeën geplaatst van vaandels, lansen, pieken, een fascesbundel, een knots en een ramskop. Mars steunt links zijn voet op een leeuwenkop (Engeland), Minerva heeft rechts een voet op de kop van een eenhoorn met een halsband in de vorm van een kroon (Schotland), sinds 1603 de schildhouders van het Engelse wapen. De dierkoppen gaan van de hals af over in acanthusbladeren en een geschulpt ornament met op een blauw fond ruitwerk met daarin symbolen van het Engelse koningschap, zoals rozen (Engeland), distels (Schotland) en fleurs de lis (Frankrijk). Midden onder rust op acanthusvoluten een helm getooid met rode en blauwe veren en daarachter twee gekruiste zwaarden. Onder het ornament langs hangt een bloemslinger.

Het geheel heeft een vergulde lijst met een eikenbladstaaf in een hollijst, met in de ingesprongen hoeken C-vormige bruine acanthusvoluten waartussen een rozet. Midden boven, in een blauwe gelobde cartouche, staat in zilver het monogram WRMR: Wilhelmus Rex en Maria Regina. In het midden van de zijboorden is de ster met het Saint George kruis geplaatst. Aan de onderzijde van de cartouche met het monogram zijn twee bloemguirlandes met linten vastgemaakt waarvan de uiteinden in de bovenhoeken worden opgenomen.

Commentaar:
Zie de bovenstaande inleiding.

Cat. 41-a hangt in de Bentinckkamer, cat. 41-b-c hangen in de Nieuwe Eetzaal en cat. 41-d hangt in de Slaapkamer van Willem III.

Conditie:
Restauratie op het atelier van het Rijksmuseum, 1964 (cat. 41-a). De bruine stootboord van cat. 41-d is nieuw aangeweven.

Cat. 41-c
wandtapijtweverij van Jacques van der Borcht a Castro (I) en mogelijk Anoniem en mogelijk Anonymous naar ontwerp van Daniël Marot (I) naar ontwerp van Johannes Lotyn
Wapentapijt van koning-stadhouder Willem III en koningin Mary Stuart II, ca. 1689-1694
Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum, inv./cat.nr. Inv. RL1065

Cat. 41-d
wandtapijtweverij van Hieronymus Le Clerc en mogelijk Anoniem en mogelijk Anonymous naar ontwerp van Daniël Marot (I) naar ontwerp van Johannes Lotyn
Wapentapijt van koning-stadhouder Willem III en koningin Mary Stuart II, ca. 1689-1694
Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum, inv./cat.nr. Inv. RL5707

Beschrijving:
Tegen een gedempt oranje achtergrond staan twee mannenfiguren op een groot stenen basement. Links staat Hercules, gekleed in een leeuwenhuid, een leeuwenmasker op het hoofd en een knots in de hand. De figuur rechts is Apollo, gekleed in een wapenrok met daarover een met franje afgezette mantel, met een stralenkrans rond zijn hoofd en een lier links bij zijn benen. Ze houden samen een kroon omhoog boven een grote cartouche met langs de rand daarvan de lichtblauwe kousenband met de tekst HONI.SOIT.QUI/ MAL.Y.PENSE, daarbinnen het wapen van William III en Mary II als koning en koningin van Engeland (voor de heraldische beschrijving zie cat. 41-a-d) en in de crèmekleurige banderol onder de cartouche: IE MAINTIENDRAY. Op het basement liggen in het midden een hermelijnen koningsmantel, een helm, een heersersstaf en blauwe linten met de ster met het Saint George kruis en het draagteken met het beeld van Saint George. Links van Hercules' voeten komt een leeuwenkop vanachter het basement vandaan en rechts van de voeten van Apollo de kop van een eenhoorn met een kroon als halsband. De dierkoppen hebben een bloemslinger om de hals en acanthusbladeren van de hals aflopend. Achter de ruggen van Hercules en Apollo zijn trofeeën geplaatst van helmen op lansen, vaandels, kanonslopen en zwaarden.

Het geheel heeft een vergulde lijst als cat. 41-a-d, alleen zijn de ster met het kruis op de zijboorden vervangen door gekruiste linten.

Commentaar:
Zie de inleiding.

Cat. 41-e hangt in de Slaapkamer van Willem III en cat. 41-f in de Nieuwe Eetzaal.

Conditie:
Goed. De bruine stootboord van cat. 41-e, dat op dezelfde wand hangt als cat. 41-d, is nieuw aangeweven. De oorspronkelijke blauwe stootboord, zeer gehavend, zit hierachter.